คำอธิบายศัพท์

กมลาสน์ กมล (ดอกบัว) + อาสน (ที่นั่ง)

ผู้มีดอกบัวเป็นที่นั่ง หมายถึงพระพรหม

เลือนมาจาก กมลาศน์ หมายถึงพระพรหม

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่งในช้างอัฐทิศ อยู่ในตระกูลพรหมพงศ์ ประจำทิศหรดี สีกายดังดอกกมุท

ทั้งหมด ทั้งสิ้น

ช้าง กรี + อินทร์

จุดหรือรอยด่างสีขาวบนผิวหนังช้าง

กระมุข หมายถึงมีกระที่หน้า เช่น ผิวละเอียดกระมุข (คชกรรมประยูร ๔๘)

แข็ง

นอนแนบหินผา       กระด้างกระเดื่องทังตัว (กล่อมช้าง ๖๓)

ตระพอง ตะพอง ส่วนที่นูนเป็นปม ๒ ข้างที่ศีรษะช้าง

สายรัดกูบหรือสัปคับบนหลังช้าง

สิ่งของ เครื่องกิน

กระยานุถกลทาบ (ดุษฎีสังเวย ๘)

กระยา ในที่นี้หมายถึง เครื่องสังเวย

เครื่องเซ่น เครื่องสังเวยในพิธีกรรม

เครื่องโภชนะกระยา       สังเวยประดับทุกพรรณ (กล่อมช้าง ๕)

กระลา ห้อง บังคัล เสาหลัก

ข. บงฺโคล (บ็องโกล)

กระลาบังคัลคนผจง (กล่อมช้าง ๗๐) ห้องและเสาหลักที่คนตกแต่งไว้อย่างงาม

ศัลย เป็นทุกข์ เติม กระ หน้าศัพท์เป็น กระศัลย์

โขมด จอมประสาทส่วนหัวของช้าง

ผู้เป็นใหญ่ของแผ่นดิน หมายถึงพระราชา

กรุง เป็นใหญ่ ปกป้องคุ้มครอง

ข. กฺรุง (กฺรง)

โกรม ใต้ ล่าง ข. โกฺรม (โกฺรม)

กรุงโกรมอุภัทธบุรณา       นุอุเทนทรมนตรผคอง (ดุษฎีสังเวย ๒๙)

ผู้กระทำด้วยเวทมนตร์

กฤตย กฤตยา การใช้เวทมนตร์

กร ผู้ทำ ผู้กระทำ

งานที่ประกอบด้วยเวทมนตร์

กิตย กิจ ธุระการงาน

กฤตยกิตยการสกล (ดุษฎีสังเวย ๔๓)

หมายถึง งานทั้งปวงที่ประกอบด้วยเวทมนตร์

แผลงมาจาก กฤษดาญชลี ยกมือไหว้แล้ว ทำความเคารพแล้ว

ร้าย อัปมงคล

มะกล่ำ ในที่นี้หมายถึง มะกล่ำเครือ ต้นเป็นเถา ฝักแก่มีเมล็ดแดง

กษิรามฤต กษิร น้ำนม + อมฤต น้ำทิพย์ หมายถึง น้ำ อมฤตที่เกิดจากการกวนเกษียรสมุทร

กระทงใบตอง ในที่นี้น่าจะหมายถึง บัตร ซึ่งได้แก่ กระทงใบตอง สำหรับใส่เครื่องสังเวย ข. กนฺโทง (ก็อนโตง)

กลาง ข. กณฺฎาล (ก็อนดาล)

ข้าม ผ่าน ข. กนฺลง (ก็อนลอง)

มหาโพยมกันลอง (ดุษฎีสังเวย ๖) หมายถึง ข้ามฟ้าอันกว้างใหญ่

ช้างทุรลักษณ์หรือช้างโทษพวกหนึ่ง หูใหญ่ยานดังปีกกา กันแอก อีกา ข. แกฺอก (แกฺอก)

กุม จับ ถือ

ภาษากัมพุช ภาษาเขมร

แปลศัพท์จาก กันแอกกุม ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง

กาลก่อน เมื่อก่อน วิง ที่เก่า ก่อน คืน กลับคืน ข. วิญ (วิญ) ในจารึกเขมรโบราณใช้ วิง

มานกาลวิงแปร       รูปกุมารมายา (ดุษฎีสังเวย ๔)

แตรงอน

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีกายดำดังปีกกา

ของกำนัล ของที่ใช้ในบวงสรวง หรือบูชา เรียกว่า เครื่องกำนล ถ้าเป็นเงิน เรียกว่า เงินกำนล

ใน ภายใน ข. กฺนุง (คฺนง)

หลังราบแต่ท้ายคอคุง       โดยศาสตรกำนุง (คชกรรมประยูร ๑๙๘)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง น้ำลายไหลยืดตลอดเวลา เป็นดวงด่างขาวทั่วตัว ถ่ายอุจจาระปัสสาวะรดเท้าหลังดังเทน้ำ ในตำรานารายน์ประทมสินธุ์ เรียก กำพตกำโบม ข. กํพบ (ก็อมปุบ) หก ตกหล่น กํบูว (ก็อมโบ็ว) เจ่อ บวมตุ่ย

หมู่ เหล่า ข. กํลุง (ก็อมลุง)

แล้วจึ่งจะตั้งกมลจิต       ประดิษฐกำลุงใน (ดุษฎีสังเวย ๕๕)

หนุ่ม ข. กํโละ (ก็อมลอะห์)

กำลังกำเลาะฦๅชา (คชกรรมประยูร ๖๐)

คนครึ่งนก ถ้าเป็นเพศหญิงเรียกว่า กินรี

เหลือกิน มาก เกินเลย เทียบคำว่า ผอกพ้น ในภาษาถิ่นอีสาน แปลว่า เกิน เลย

ครั้นดีเชื่องชาญในสนาม       กินผอกเหลือหลาม

สรนุกนิอยู่หฤหรรษ์ (กล่อมช้าง ๗๔)

นางช้าง ช้างพัง

ชุ่ม ฉํ่า ข. คํ (เกือ็ม)

ศรกเบิญ ด จราสกึม       ด ทึกวิทึกผอง (ดุษฎีสังเวย ๖)

ชุกชุม ดาษดื่น ข. กุะกร (โกะห์กอร์)

พฤกษเถลิงสดับศับทผองยม       กุกุรทรนม (ดุษฎีสังเวย ๒๑)

นกยูง ข. โกฺงก (กอโงก)

เขดาไถงสดับศับทกุโงก (ดุษฎีสังเวย ๒๒)

อย่าแม้ ข. กํ (กม) อย่า บี,เบี (เบ็ย,เบอ) ถ้า แม้

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง เสียงร้องดุจเสียงนกกระเรียน ขนหูอ่อน ละเอียดดุจดอกหญ้า

ดอกไม้

กิเลศ เครื่องเศร้าหมองในใจ อารมณ์ที่ทำให้จิตใจเศร้าหมอง

ยิ่ง

สุรสังขเกรียงศับทเอาใจ (คชกรรมประยูร ๓๘) หมายถึง มีเสียงดังเป็นที่พอใจยิ่งดุจเสียงเป่าสังข์

ใต้ ล่าง ข. โกรฺม (โกฺรม)

พระไพรโกรมเลอ (ดุษฎีสังเวย ๙)

พระอินทร์

ยิ่ง ข. ไกฺร (ไกร)

แลไกรแลงพระผอง (ดุษฎีสังเวย ๑๒)

ชื่อเขาที่อยู่ของพระศิวะ

อย่างยิ่ง ข. ไกฺรแลง (ไกฺรแลง)

บูชาพระไพร       แลไกรแลงพระผอง (ดุษฎีสังเวย ๑๒)

สวรรค์

อ่อน ข. ขฺจี (เขฺจ็ย)

พระพนม ด ธมโดม       นุบพิตรสอขจี (ดุษฎีสังเวย ๑๔)

สอ ขาว สีขาว ข. ส (ซอ) สอขจี สีขาว อ่อน ในที่นี้หมายถึง พระพนม หรือ เจ้าแห่งขุนเขา (คือพระศิวะ) มีกายสีขาว

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง เป็นช้างที่มีครรภ์ คล้องได้จากป่าแล้วมาตกลูกในเมือง บางแห่งว่า ขดรศุข หรือ ขดวรศุข ข. กฺฎวล (กฺดวล) รุ่มร้อน สฺรก (ซฺรก) บ้านเมือง

งาช้างพัง งาช้างตัวเมีย ข. ขฺนาย (คฺนาย)

หลัง ข. ขฺนง (คฺนอง)

ลม ข. ขฺยล่ (คฺย็อล หรือ คฺจ็อล)

ลมพัด ข. บก่ (บ็อก) โบก พัด กวัก

ขยลบกบิมวยดอง (ดุษฎีสังเวย ๑๓)

เทพเสนาบดี และเทพเจ้าแห่งการสงคราม เป็นโอรสของพระอิศวรและพระอุมา เรียกอีก อย่างหนึ่งว่า สกันท

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง ในตำรานารายน์ประทมสินธุ์ เรียกว่า ศัพทเภรี มีเสียงดังเสียงกลอง

อุรกุมภใหญ่โดยมี       ชื่อขับไพรี

สำเนียงคือกลองบันฦๅ (คชกรรมประยูร ๘๗)

ร้อน ข. เกฺฎา (เกฺดา) เขดาไถง หมายถึงเวลากลางวัน

เขดาไถงสดับศับทสำเนียง       พระแลงผองเสียง (ดุษฎีสังเวย ๑๙)

เครื่องป้องกันอาวุธอย่างหนึ่ง รูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า

หนังหย่อนยานอัน       ดั่งเหนียงระมาดคือเขน (คชกรรมประยูร ๒๑๙)

ในที่นี้น่าจะหมายความว่า เขนที่ทำจากหนังระมาด

หญ้าชนิดหนึ่งลำต้นสูง ใบคมเป็นเหลี่ยม

หญ้าแฝกแขมคา       แลเงื้อมชรง่อนเทินเขา (กล่อมช้าง ๑๗)

ผี ข. โขฺมจ (โคมจ)

คนธรรพกินนรแลทา       นพโขมดจุเนาคง (ดุษฎีสังเวย ๓๑)

ไข เปิด ขยายออก

คงอยู่ ประนับ ข. คง่(ก็วง)

คนธรรพกินนรแลทา       นพโขมดจุเนาคง (ดุษฎีสังเวย ๓๑)

เครื่องประดับช้าง คช + อาภรณ์

หลาย ด้วยกัน ข. คฺนา (เคฺนีย)

รูโป ต คณา       โสดกุมบิเดิรพระลบ (ดุษฎีสังเวย ๔)

ชาวสวรรค์พวกหนึ่ง ชำนาญในการดนตรีและขับร้อง

ก้ม ไหว้ คำนับ น้อมลง ข. คม (กวม)

จบบาศยาตรคมนิเคา       รพิสุทธเบญจางค์ (ดุษฎีสังเวย ๕๙)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง มีเล็บเท้าละ ๕ เล็บ

คล่าวไคล เคลื่อนไป

จงชมเทินธารน้ำไหล       คล่าวคลายแสงใส (กล่อมช้าง ๘๖)

คนเลี้ยงและขับขี่ช้าง ข. ฆฺวาล (เคฺวียล) เลี้ยงอย่างเลี้ยงช้าง

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีกายดุจสีน้ำไหล เกิดริมฝั่งแม่น้ำคงคา

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง ท้ายสูง หน้าต่ำ งาตรงแนบกับงวง

ข. คาส่ (เกือะส์) งัด ธรณี แผ่นดิน

กลิ่นหอม

เทียนธูปคันธวรบุษ       ปนุลาชเปรมปราย (ดุษฎีสังเวย ๓๓)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีกายดุจไม้กฤษณา อุจจาระปัสสาวะและร่างกายมีกลิ่นหอม ในตำรานารายน์ประทมสินธุ์ เรียกว่า มงคลหัษดี

หญ้าชนิดหนึ่งใบคม ปลายใบแหลม

หญ้าแฝกแขมคา       แลเงื้อมชรง่อนเทินเขา (กล่อมช้าง ๑๗)

ช้างในสวรรค์มี ๓ เศียร สีกายดังสีดอกคล้า ลักษณะงามบริบูรณ์ เป็นช้างทรงของท้าวไพจิตราสูร

ตลอด ตราบเท่าถึง

ท้ายหลังคุงคอ       แลราบเสมอกันไป (คชกรรมประยูร ๒๐๔)

คุโณปการ ความเกื้อกูล อุปการะอุดหนุน

คุณ + อุปการ

คุโณประการนานัตถ์ (คชกรรมประยูร ๑๒๗)

อันตราย คราวดีคราวร้าย

ความนับถือ ตัดศัพท์จาก เคารพ

จบบาศยาตรคมนิเคา       รพิสุทธเบญจางค์ (ดุษฎีสังเวย ๔๙)

ระคายเคือง ไม่สะดวก

พเนกจรุงเกลี้ยงเกลา       เมลือง บ ได้เคืองคาย (กล่อมช้าง ๑๘)

อึกทึกกึกก้อง

พ่อแม่พี่น้องกันเปนเสน่       หทังนั้นอย่าแครงครวญ (กล่อมช้าง ๔๐)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีกายเหลืองดุจหนังโค เสียงร้องดุจเสียงโค ขนหางขึ้นรอบดุจหางโค แม่เป็นนางโค

โคป่าชนิดหนึ่ง เขาบิดๆ

ไป

เคลื่อนไปเรื่อยๆ คล้อย

พลุกสดำ ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง งางอนขึ้นเบื้องขวา ข. ภฺลุก (พฺลุก) งาช้าง สฺฎำ (ซฺดำ) ขวา ข้างขวา

บัวชนิดหนึ่ง

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง เท้าทั้ง ๔ กลมงาม ตำรานารายน์ประทมสินธุ์ เรียกว่า จัตุรกุมภ

พบ บรรจบ ข. จวบ (จวบ)

แลเที่ยวมาจวบจบกัน (กล่อมช้าง ๘๗)

เครื่องหมายที่สังเกต ข. จํณำ (จ็อมนำ)

เฉพาะกิตยอาจมนปราณ       จมณำแลสนธยา (ดุษฎีสังเวย ๔๗)

น่าจะหมายถึง ลำธาร ข. ชฺรลง (จฺรัวลวง)

เที่ยวไป เดินไป

ทวน ทวนกลับ ข. จฺราส (จฺระส์)

การกระทำ ความประพฤติ

จริง ความจริง

สำเร็จนิพัทธโดยจรึง (คชกรรมประยูร ๑๒๙)

ตะลุง เสาสำหรับผูกช้าง

เมืองโพ้นโรงรัตนพัฬเหา       พเนกจรุงเกลี้ยงเกลา (กล่อมช้าง ๑๘)

เหมาะเจาะ ข. จฺรฬึง (จฺรอเลิง็)

พบ เจอ ข. จวบ(จวบ)

แลเที่ยวมาจวบจบกัน (กล่อมช้าง ๘๗)

ผูก มัด ข. จง (จอง)

จักรวาล ภูเขา กำแพงล้อมรอบเป็นเขตกั้นปริมณฑลแสงสว่างและมืด

ลำธาร ข. จงฺหูร (จ็องโฮร์)

จังหูรพรรณรายชราบ (ดุษฎีสังเวย ๙)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง ปลายงาแยกเป็น ๒ งา รวมงาซ้ายและงาขวาเป็น ๔ งา

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีกายขาวดุจเถ้า

สิ่งที่ผูกไว้ ข. จํณง (จ็อมนอง)

ช้างใดต้องบาศ บ ไคล       จำนองจองไป (กล่อมช้าง ๑๒)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง ข. จํเหียง (จ็อมเฮียง)

ซีก ครึ่ง สฺฎำ (ซฺดำ) ขวา ข้างขวา

สรวมเอกทันตนุจำเริญ       จำเหียงสดำนุเจียรถมา (ดุษฎีสังเวย ๓๙)

จิต ใจ

จิตรโอนศิโรจร (ดุษฎีสังเวย ๓๓)

จำนวน ๔๐ ป. จุทฺทส สํ. จตุรฺทศนฺ

เสร็จสิ้นคชลักษณโสภี       จุทัศรังสี (คชกรรมประยูร ๑๒๕)

ลงมาอยู่ ข. จุะ (โจะห์) ลง เถิด ใช้ขยายคำกริยา ข. เนา (เนิว็) อยู่

คนธรรพกินนรแลเทา       นพโขมดจุเนาคง (ดุษฎีสังเวย ๓๑)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง ปลายงามีรัศมีสีแดง

ผงเครื่องหอม

เบญจพรหมางค์ศิวาง       คชปนพิทธยาง

คสำเร็จก็เจิมจูรณ (ดุษฎีสังเวย ๕๐)

เจตรมาส เดือน ๕ เดือนที่ ๕ ในทางจันทรคติ

เอาแป้งผสมเครื่องหอมแต้มเป็นจุดๆ ที่คนหรือสิ่งของที่ต้องการให้มีความเจริญ

เจิมจูรณ เจิมด้วยผงเครื่องหอม เจิมจันทน เจิมด้วยผงไม้จันทน์

มาก ข. เจฺรีน (เจฺริน)

ตัด เกือบ จวน

จิร ช้า นาน ยั่งยืน

เจียรถมา (ดุษฎีสังเวย ๓๙) เป็นเวลาช้านาน ข. ถฺมาร (ทฺมาร์) กาล เวลา

เกรียว เสียงเกรียวกราว เสียงอื้ออึงพร้อมกันหลาย ๆ เสียง

จรอก ตรอก ซอก ทางเล็กๆ ข. จฺรก (จฺรอก)

เขดาไถงสดับศับทกุโงก       มฤคผองรัด ด โจรก (ดุษฎีสังเวย ๒๒)

ลำน้ำ แม่น้ำ ลำธารที่มีต้นน้ำมาจากภูเขา ข. สฺทึง (ซฺตึง)

ฉทึงธารคิรีเหวผา (กล่อมช้าง ๒)

กลิ่นหอม เครื่องหอม

ถวายภักษโภชนแลเพียญ       ชนะบุษปฉมสลา (ดุษฎีสังเวย ๖๒)

ผู้เฝ้ารักษา ผู้ช่วยเหลือ ข. ฌฺมวย (ชฺมวย) ผู้ช่วยเหลือ ฉฺมำ (ชฺมำ) ผู้เฝ้ารักษา

อภิวันทฉมวยฉมำ (ดุษฎีสังเวย ๔๒) ในที่นี้ หมายถึง เทวดาผู้รักษาป่ารักษาช้าง

เล็ก ข. ฉฺมาร (ชฺมาร์) เฌอฉมัน ต้นไม้เล็ก

เฌอฉมันเฌอธนมดูชรลอง (ดุษฎีสังเวย ๑๓)

เตะ อาการพยศของช้าง

แลอย่าถีบอย่าฉัดแทง (กล่อมช้าง ๒๘)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีกายและงาขาวดังเงินยวง งวงแดง หางแดง เล็บแดง มีกำลังมากเดินทางไปในจักรวาล ๓ ล้าน ๖ แสน ๓ ร้อย ๕๐ โยชน์ ใช้เวลาแต่เช้าไม่ถึงสาย

ซ้าย ช้างซ้าย ข. เฉฺวง (เชฺวง)

สรวมทักดำเรียวรเชิงโกรย       เฉวียง ด คงพนานต์ (ดุษฎีสังเวย ๔๑)

โชค สารโฉลก ช้างที่นำโชคลาภ

สารโฉลกโดยนาม (คชกรรมประยูร ๗๘)

ถาง ทำให้โล่ง ข. ฉฺกา (ชฺกา)

แข้ง ป. ชฺงฆ

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง เมื่อคล้องมักหันหน้ากลับมาสู้ช้างต่อ ในตำราช้างกล่าวว่า เพียงแลเห็นช้างชนิดนี้ก็เป็นอัปมงคล

ข. ชน่ (จ็วน) บ่า หลาก มาก โกฺรล (โกฺรล) คอก

สายสำหรับผูกที่คอช้าง เพื่อให้คนขี่คอใช้หัวแม่เท้าคีบกันตก

ชนักแร่งประแอกอาน       แลกระพัดตระคนควร (กล่อมช้าง ๔๖)

ท่องบ่น สํ. ชปน

ศิวางคชปนพิทธยางค (ดุษฎีสังเวย ๔๐)

หมายถึง ท่องบ่นศิวมนตร์ในพิธี

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง หูปรบเบื้องหน้าถึงกัน

ชะง่อน ก้อนหินที่เป็นปุ่มเป็นแง่อยู่ตามเขา

คละกัน ปะปนกัน ข. จฺรฬุง (จฺรอโล็ง)

เฌอฉมันเฌอธนมดูชรลอง (ดุษฎีสังเวย ๑๓) หมายถึง ต้นไม้เล็กต้นไม้ใหญ่ขึ้นปะปนกัน

มืดครึ้ม

ซึมซาบ ข. ชฺราบ (เจรียบ)

เปิด กว้าง ข. จฺรวาบ (จฺรอวาบ)

ตะเกียง ดวงประทีป

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง ท้องใหญ่ ขนไม่เป็นระเบียบ เท้าคอด

ข. ชน่ (จ็วน) บ่า หลาก มาก

บญฺฉิต (บัญเช็ด) เฉไป ไม่ตรง

เป็น ดี ข. ชา (เจีย) ชากรุง เป็นใหญ่ เป็นเจ้า

มนตรชากรุงภูตประธานเดชะ (ดุษฎีสังเวย ๓)

ผู้ชนะ ผู้เป็นที่พึ่ง หมายถึง พระพุทธเจ้า

แห่งองค์ชิโนนาถ       ทศพลยอดญาณ (คชกรรมประยูร ๒)

พาหนะสำหรับขี่ ข. ชํนิะ (จ็วมนิะห์)

จักเปนชำนิภู       ธรเกล้าตรีโลกีย์ (กล่อมช้าง ๔๘)

ใสเหมือนแก้ว ข. ฉฺวง่ (ชฺว็อง)

ภูรโดกเรไร       ไชยนุชกาเชวง (ดุษฎีสังเวย ๑๕)

เท้าหลัง ข. เชิง (เจิง) เท้า ตีน โกฺรย (โกฺรย) หลัง

เบนไป ไม่ตรง

หัวเชือนตาถลกมุ่งเมิล (คชกรรมประยูร ๑๔๐)

ดีกว่า เจริญกว่า ป. เชยฺย

อุปกรณ์สำหรับคล้องโคนหางช้าง

ตรง

งาซื่อสีดุจบัวแดง (คชกรรมประยูร ๕๒)

ธารน้ำลึก ข. โชฺระ (จฺรัวะห์) ลำธารที่ไหลมาจากภูเขา เชฺรา (เจฺริว์) ลึก

จงชมบึงบางเซราะเซรา (กล่อมช้าง ๘๗)

ไม้ ต้นไม้ ข. เฌี (เชอ)

อัน ซึ่ง ซึ่งเป็น ข. ฎ็ (ดอ) ในจารึกเขมรโบราณใช้ ต

มนตรพระ ด อาจโปรด       ชนะเคราะหบังคอง (ดุษฎีสังเวย ๒)

ค้างอยู่ ข. ฎก่ (ด็อก)

มนทีรสุริย ด ยรรยง ดลจันทร์เสด็จเนา (ดุษฎีสังเวย ๕๘)

ลูก ลูกชาย

ตบะ วิธีข่มกิเลสโดยทรมานตัว

ครั้ง ข. ฎง ( ดอง)

ขยลบกบิมวยดอง (ดุษฎีสังเวย ๑๓) หมายถึง ลมพัดแม้ครั้งเดียว

ปลุกให้ตื่น ข. ฎาส่ (ด็ะส์) ปลุกให้ตื่น ผฺทํ (พฺตุม) นอน บรรทม

บิบำเรอหนุดัสผธม (ดุษฎีสังเวย ๑๗)

ทองแดง

อำนวยบุณฑฤกแดงดามพ์ (คชกรรมประยูร ๑๐๘)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีดังทองหล่อน้ำใหม่

มากมาย เกลื่อนกลาด

หนุนให้สูงขึ้น งาม แผลงจาก ถกล ข. ฎํกล่ (ด็อมก็อล)

ดำเนิน การเดิน ข. ฎํเณีร (ด็อมเนอร์) แผลงจาก เฎีร

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง เท้าทั้ง ๔ ปลายหาง ศีรษะตลอดปลาย งวงสีแดงดังดอกแจง ตัวดำดังใส่เสื้อ

งาม แผลงจาก ตรู

ดำรี ช้าง ข. ฎํรี (ด็อมเร็ย)

นา ข. ทึก (ตึก)

ดึกกษิรามฤตย น้ำทิพย์ที่ได้มาจากการกวนเกษียรสมุทร

ขึ้น งอก ข. ฎุะ (โด็ะห์)

เณอฉมันเฌอธนมดูชรลอง (ดุษฎีสังเวย ๑๓)

เฌอฉมันเฌอธนม       ดูรไดดุเรียงเรียง (ดุษฎีสังเวย ๑๘)

เดิน ข. เฎีร (เดอร์)

ใจ

สูง. ข. โฎม (โดม)

พระพนม ด ธมโดม (ดุษฎีสังเวย ๑๔)

หอมฟุ้ง ฟุ้งไป ตัดศัพท์จาก พิโดร ข. พิโฎร (ปิโดร์)

จงชมดอกโดรทั่วทัง       ป่าปรือไพรกรัง (กล่อมช้าง ๘๙)

มือ ข. ไฎ (ได)

ได้ อัน ซึ่ง ซึ่งเป็น ข.ฏ็ (ดอ) ในจารึกเขมรโบราณใช้ ต

รูโป ต คณา       โสดกุบิเดิรพระลบ (ดุษฎีสังเวย ๔)

ตัว ตน

นักสกลสบนา       บูชาตนูพระไพร (ดุษฎีสังเวย ๑๑)

พร้อมกัน ข. ตํณาล (ต็อมนาล)

ตรนลศับททรไน (ดุษฎีสังเวย ๑๕)

รัตคน รัดประคน สายผูกกูบหรือสัปคับล่ามอกช้าง

ชนักแร่งประแอกอาน       แลกระพัดตระคนควร (กล่อมช้าง ๔๖)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง หน้าพองบวม หางคดยาวจรดดิน ข. กณฺฎก่ (ก็อนด็อก) นูน ป่องตรงกลาง

กนฺทุย (ก็อนตุย) หาง

กว้างขวาง ข. ตฺรฎาจ (ตฺรอดาจ)

แต่นี้ พ หน้าทาง       ก็ตระดาษทังผอง (กล่องช้าง ๔๑)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง หลังแอ่นเป็นบั้งดังกระไดลิง คดไปคดมา เหมือนนาคสะดุ้ง

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง งาซ้ายเกไปทางซ้าย งาขวาเกไปทางขวา

ข. ตฺรบำงบะ (ตฺรอบังบะห์) กระโดกกระเดก หกหน้าหกหลัง

สง่างาม ข. ตฺรสุส (ตฺรอโซะส์) ผุดผ่อง หมดจด

โลกทั้ง ๓ คือ มนุสสโลก เทวโลก พรหมโลก

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง เมื่อจะกินน้ำ กินหญ้าไม่จับหญ้าด้วยงวง ก้มศีรษะกินด้วยปาก

ข. ตรึบ (เตฺริบ็) ดูด ดื่มกิน

ดาบ

งาสั้นใหญ่มี       แลปลายคือเสี้ยมแสนตาว (คชกรรมประยูร ๑๖๗)

เตร็จ ท่องไป เที่ยวไป ข. เตฺรจ (เตฺรจ)

จาก

ขอแต่พระไพร (กล่อมช้าง ๕๐)

ไปแล้วด้วยองค์ ๓ ถึงพร้อมด้วยองค์ ๓ คือ กาย วาจา ใจ

เถพอการกฤตยกรโส       ภณเสร็จทำโบรา-

ณายามสวาทไตรคตา       นุประนบพระโองการ (ดุษฎีสังเวย ๕๒)

ยุคที่ ๒ ในยุคทั้ง ๔ คือ กฤตยุค ไตรดายุค ทวาปรยุค และกลียุค

สามสิบสาม

เสร็จจบทุรลักษณสำแดง       ไตรตรึงษ์กิจแจง (คชกรรมประยูร ๒๒๓) ในที่นี้หมายถึง ไตรตรึงษ์ศักดิราช หรือ ไตรตรึงษดิราษฎร์ คือ ช้างทุรลักษณ์ ๓๓ ชนิด

หนุนหรือตั้งให้สูงขึ้น ข. ถฺกล่ (ถฺก็อล)

หญ้าชนิดหนึ่ง ข. ถฺกาส (ถฺกะส์)

แสรกเสียงกรุยเกรียว       เหิรถกาศ ด ทรนม (ดุษฎีสังเวย ๒๐)

กาล เวลา ข. ถฺมาร (ทฺมาร์)

รุงโดมประไพโฉม       นุบพิตรเจียรถมา (ดุษฎีสังเวย ๗)

น่าจะหมายความว่า มีฝีงาคล่องแคล่ว ชำนาญ ข. ถฺวี (เทว็ย) ชำนาญ รต่ (ร็วด) คล่องแคล่ว

ชื่องอนพลุกสดำงอนงา       ถวีรถขึ้นขวา (คชกรรมประยูร ๖๑)

นม

ว่า กล่าว ข. ถา (ทา)

มหาโพยมกันลอง       ด ศรีรไถงถา (ดุษฎีสังเวย๖)

ขึ้น ฮึกเหิม ข. เถฺลีง (เทฺลิง)

พฤกษเถลิงสดับศับทผองยม (ดุษฎีสังเวย ๒๑)

ทำ ข. เธฺวี (เทฺวอ)

เถพอการกฤตยกร (ดุษฎีสังเวย ๕๒)

อาจเถวอดบะชนะ       นิตยโลกยสบนา (ดุษฎีสังเวย ๓)

ดวงตะวัน วัน ข. ไถฺง (ไทฺง)

ตระหง่าน ใหญ่โต

ตัวใหญ่คือภูเขาทงัน (คชกรรมประยูร ๓๕)

นกกระทา ข. ททา (ตัวเตีย)

ลงาดไถงฮองสดับศับททธา       ธมยมสบนา (ดุษฎีสังเวย ๒๓)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง งาใหญ่ปลายแหลม ร้าวแตกถึงไส้งาตั้งแต่ต้นจนปลาย ข. ธํ (ทม) ใหญ่ ภฺลุก (พลุก) งาช้าง

คอน ที่นกหรือไก่เกาะ ข. ทฺรนํ (ตฺรัวนุม)

กุกุรทรนม ด พหูรโอกโฮก (ดุษฎีสังเวย ๒๑)

สรไน ปี่ไฉน เทียบโคลงยวนพ่าย

มฤทึงค์ทรไนทรอ        ทรุพราช

ตรนลศับททรไน (ดุษฎีสังเวย ๑๕)

เซ็งแซ่ อื้ออึง ข. ทฺรหึง (ตฺรัวเฮิง)

อ้าพ่อจงเสียพยศอันร้าย       แลอย่างขึ้งทรหึงหวล (กล่อมช้าง ๒๘)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง หลังตรง กระดูกหลังคด หนังท้องยาน ในตำรานารายน์ประทมสินธุ์ เรียก ว่า ทรหุน

ทรเหล ความลำบากในการเดินทาง

อย่าคิดลำเนาพนอันมี       คชเคยทรเหหวล (กล่อมช้าง ๓๙)

ร้องไหโฮ ข. ทฺรโหยํ (ตฺรัวโฮยุม)

ทรหึงทรโหยโหยหา (กล่อมช้าง ๕๘)

สิบสอง ทวาทศองคุลี หมายถึง ๑๒ องคุลี

ผู้กอปรด้วยกำลัง ๑๐ ประการ หรือผู้มีญาณ ๑๐ ประการ คือ

๑. ฐานาฐานฌาณ กำหนดรู้การควรและไม่ควร

๒. วิปากญาณ กำหนดรู้ผลแห่งกรรม

๓. สัพพัตถคามินีปฏิปทาญาณ กำหนดรู้ทางไปสู่ภูมิทั้งปวง

๔. นานาธาตุญาณ กำหนดรู้ธาตุแท้ของสรรพสัตว์

๕. นานาธิมุตติกญาณ กำหนดรู้อัธยาศัยของสรรพสัตว์

๖. อินทริยปโรปริยัตตญาณ กำหนดรู้ความยิ่งหย่อนแห่งอินทรีย์ของสรรพสัตว์

๗. ฌานาทิสังกิเลสาทิญาณ กำหนดรู้ความเศร้าหมองของธรรมมีฌาณเป็นอาทิ

๘. ปุพเพนิวาสานุสติญาณ กำหนดรู้ระลึกชาติหนหลังได้

๙. จุตูปาตญาณ กำหนดรู้การเกิดดับแห่งสรรพสัตว์

๑๐. อาสวักขยญาณ กำหนดรู้การทำให้สิ้นอาสวกิเลส

ช้างตัวใหญ่ที่เป็นจ่าโขลง

ต่อช้าง โพนช้าง ข. ทาก่ (เตีย็ก) ต่อ อย่างต่อสัตว์

ฏํรี (ด็อมเร็ย) ช้าง ทาก่ฏํรี คือการโพนช้าง

ทิศใต้

ทั้ง

อสูรพวกหนึ่ง

เทียบ แต่งไว้

มนตรอัญสดุดียฮอง       กระยานุถกลทาบ (ดุษฎีสังเวย ๘)

เทียม เสมอ เท่า

ศีรษะเท่าท้ายเทียมทาม (คชกรรมประยูร ๑๕๕)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง ตัวต่ำ หนังท้องยาน เรี่ยดินสุนัขลอดมิได้ หน้าสั้น ต้นงาเน่า

ข. ทำ (เตือ็ม) แตกร้าว

ทำนุ รักษาไว้ อุดหนุน บำรุง ข. ทํนุก (ต็วมนุก)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง มักคุกเข่านอนกลางวัน นอนไม่ราบ แปลตามศัพท์ว่า นอนกลางวัน ทิวา + ไสย

ความเห็น การเห็น

มีอายุยืน สํ. ทีรฆ ยาว ชีว มีชีวิต เป็น

น้ำ ข. ทึก (ตึก)

ความเดือดร้อนลำบาก ทุกข + อาดุร

ไปลำบาก ไปถึงได้ยาก

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง งาเน่า หางสั้น ปลายหางขาดวิ่น ข. ทุยมุย (ตุยมุย) ซึมเซา ยืดยาด

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีเขียวอ่อนดังผลหว้าดิบ

มาตังคกรีเทพ เทวดา ๒๖ องค์ ที่เนรมิตกลายเป็นช้างมาตังคกรีเทพ ในตำราคชกรรมกล่าวไว้เพียง ๒๐ องค์ได้แก่ พระอาทิตย์ รักษาโขมด ศีรษะ พระจันทร์ รักษาคอ พระอังคาร รักษาท่าขอ พระพุธ รักษาสี่เท้า พระพฤหัสบดี รักษาท้อง พระศุกร์ รักษาทรวง พระเสาร์ รักษาองคพาหุ พระเกตุ รักษาลิ้น พระพาย รักษาหูทั้งสองข้าง พระจักรี รักษาตาทั้งสองข้าง พระกาล รักษางาขวา พระเทวทัต รักษางาซ้าย พระมงคลนาคราช รักษางวง พระกุลิ รักษาเล็บ พระบุญญเทพ รักษาสีข้าง พระธรณี รักษาเนื้อ พระคงคา รักษาเลือด พระคุมฤๅแดงเทพาสูร รักษาท้าย พระอดุลนาคราช รักษาหาง พระศรีทรพัตร รักษาจามร

หนึ่งเทพยี่สิบหกองค์       นิมิตเปนมาดงค์ (คชกรรมประยูร ๑๖)

รุกขเทวดา เทพ + อินทร + พฤกษ

เทเพนทรพฤกษนุกันดอง (ดุษฎีสังเวย ๓๐)

ย่อม ล้วนแล้วไปด้วย

เทียรโทษโดยบุรพเผดียง (คชกรรมประยูร ๑๗๔)

ทิว แนว

ป่งป่าท่าทางเทียวธาร (กล่อมช้าง ๓)

โดดเดี่ยว ลำพัง

พลุกสดำมีงาขวาถวิล       โทนทอกโยนยิน (คชกรรมประยูร ๖๐)

น่าจะแผลงจาก ธม ข. ธํ (ทม) ใหญ่

เฌอฉมันเฌอธนมดูชรลอง (ดุษฎีสังเวย ๑๓)

ใหญ่ ข. ธํ (ทม)

ธรรมวัต ความประพฤติชอบ

ธรรม ความชอบ + วต การประพฤติ

ผู้สร้าง หมายถึงพระพรหม สํ. ธาตฺฤ

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง งายาวเสมอกับงวง หน้ากับท้ายเสมอกัน เมื่อกินหญ้ามักก้มหน้า นครฆาต แปลตามศัพท์ว่า ฆ่าเมือง

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง อวัยวะ ๙ ส่วนยาวถึงดิน คือ เท้าทั้ง ๔ งา ทั้ง ๒ งวง หาง และอัณฑโกศ

ขอความนอบน้อมจงมีแด่พระศิวะ

เดโชอำนาจนมะศิวาย (ดุษฎีสังเวย ๔๒)

ผู้เป็นใหญ่ในหมู่มนุษย์ทั้งปวง หมายถึง พระราชา

พนอม พนม จอมเขา สร้างศัพท์วิธีเดียวกับ เทพ + พนม เป็น เทพนม

เทพ + พนอม เป็น เทพนอม

บิงคัลสีสุริยะเสด็จจอม       อุทัยเทพนอม (คชกรรมประยูร ๒๖)

คน ข. นาก่ (เนีย็ก)

นักสกลสบนา       บูชาตนูพระไพร (ดุษฎีสังเวย ๑๑)

นักสกล หมายถึง คนทั้งหมด

คนเป่าปี่ ข. นาก่ (เนีย็ก) คน ผลฺ (พฺลม) เป่า

นักผลุมบิฦๅเลวง (ดุษฎีสังเวย ๑๖)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง งาทู่ งวงสั้น ศีรษะควํ่า ตัวต่ำ หลังคุ่ม ตาเล็กเหมือนตานาค

ประโยชน์ต่าง ๆ นานา ต่าง ๆ + อัตถ ประโยชน์

นาถ ที่พึ่ง

แลงรักษพระภู       ธรนารถเจียรไกร (ดุษฎีสังเวย ๒๕)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง มีงาซ้ายข้างเดียว ปลายงาโค้งอ้อมใต้งวงไปทางด้านขวา งาขวางปาก

เสียงก้อง ดังกึกก้อง

เผลียงลักษนินาทสดับ       ศับทสำเนียงบิเราะหเสนง (ดุษฎีสังเวย ๑๖)

ความดับสนิท ดับโดยไม่เหลือ

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง ตาสีดำ

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง งาทั้ง ๒ ข้างสีดำ

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง เล็บสีดำ

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง กายสีดำ

ปราศจากร่างกาย นิร ปราศจาก + สกนธ ร่างกาย

ก็เผาอาตมนิสสกนธ์ (ดุษฎีสังเวย ๕๕)

นั้น ข. นุะ (นุะห์)

พระไพร ด มานโฉม       นุบพิตรแลงผอง (ดุษฎีสังเวย ๘)

อยู่ ยัง ข. เนา (เนิว็)

นวโลกตรธรรม ธรรมที่อยู่พ้นวิสัยโลก ๙ ประการ ได้แก่ โสดาปัตติมรรค โสดาปัตติผล สกิทาคามิมรรค สกิทาคามิผล อนาคามิมรรค อนาคามิผล อรหัตมรรค อรหัตผล และนิพพาน

นั้น ข. โนะ (นุะห์) ในจารึกเขมรโบราณสมัยเมืองพระนคร ใช้ว่า เนาะห

เนาบาปเนาะผอง (ดุษฎีสังเวย ๒)

ช้างศุภลักษณ์อยู่ในตระกูลประทุมทันต์ แบ่งเป็น เนียมเอก เนียมโทและเนียมตรี

นี้ ข. เนะ (นิะห์,เนะห์) ในจารึกเขมรโบราณสมัยพระนครใช้ เนะห

แนะมินนุมางษ์บายสุรา (ดุษฎีสังเวย ๑๑)

โบก พัด ข. บก่ (บ็อก)

ขยลบกบิมวยดอง (ดุษฎีสังเวย ๑๓)

เท้างามดังดอกบัว

เบญจางคประดิษฐศรดบง       กชบาทบาทา (ดุษฎีสังเวย ๖๓)

พื้น เพดาน สํ. ปฎล อากาศเทวนุบดล (ดุษฎีสังเวย ๓๒) หมายถึง เทวดาในสวรรค์ชั้นต่าง ๆ

บดี ผู้เป็นใหญ่ ป. ปติ

สดุดีบังคมบดีรำพาย       นิตยภักดีสบวาร (ดุษฎีสังเวย ๔๐)

พระองค์ท่าน

อื่น ฝ่ายอื่น ศัตรู

ปริวรรต หมุนเวียน วนไปรอบๆ

แว่นทองประทักษิณแลเทียน       บริวัตรนาถา (ดุษฎีสังเวย ๖๑)

มีผิวพรรณอันประเสริฐ ในที่นี้หมายถึง ช้างเผือก

สรวมบุณฑฤกกมุทโรจ       บวรวรรณโสภา (ดุษฎีสังเวย ๓๖)

ผทม นอน ข. ผฺทํ (พฺตุม)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง งาข้างหนึ่งเกกเข้า งาข้างหนึ่งเกกออก หลังหยักเป็นบั้ง ๆ หางคด ข. บงฺกิน (บ็องเก็น) ใส่ความ ใส่ร้าย

คานไว้ คอนไว้ ข. บงฺคง (บ็องกวง)

ชนะเคราะหบังคอง (ดุษฎีสังเวย ๒)

อวัยวะส่วนหนึ่งของช้าง อยู่บริเวณหางและทวาร

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง งาทั้ง ๒ คดโค้งไปข้างหลังเสมอกับหู ข. บํบาต่ (บ็อมบัด) โกง ยักยอก ทำให้หาย.

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีกายดังเขาไกรลาส

ปัทม บัวหลวง ดอกสีแดงมีกลิ่นหอม บานเวลาเช้า

ตาม คล้อยตาม ข. บณฺโฎย (บ็อนโดย)

สรวมลักษณโคบุตรบันดาล       แลบันโดยบุอิจฉา (ดุษฎีสังเวย ๓๘)

บันลือ แผดเสียง ข. บนฺลื (บ็อนเลอ)

ชื่อขับไพรี       สำเนียงคือกลองบันฦๅ (คชกรรมประยูร ๘๗)

บังเวียน ขด หมุนเป็นวง ข.บงฺเวียน (บ็องเวียน)

คชหนึ่งนาคพันธบันเวียร       ขนองโกงสีเศียร (คชกรรมประยูร ๑๕๘)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง ข. บนฺลาย (บ็อนลาย) คลายออก ขยายออก ข. โสก (โซก) โศกเศร้า รกรุงรัง

ความไม่ดี ความชั่ว

เนาบาปเนาะผอง (ดุษฎีสังเวย ๒)

ข้าว ข. บาย (บาย)

แนะมินนุมางษ์บายสุรา (ดุษฎีสังเวย ๑๑)

บ่วง ในที่นี้หมายถึง เชือกบาศสำหรับคล้องช้าง

ส่วนช้างพังพลายสบสรรพ์       ไป่ต้องบาศอัน

พิเศษเลื่องฦๅไกร (กล่อมช้าง ๘๒)

การโบก การพัด จากศัพท์ ข. บก่ (บ็อก) ลงอาคม-ำน- เป็น บำนัก

เผลียงอุรบำนักขยล       ตรนลศับททรไน (ดุษฎีสังเวย ๑๕)

ทำให้หายไป ข. บํบาต่ (บ็อมบัด)

แม้นมีช้างโทษโดยยล       พันหนึ่งอาจประจญ

บำบัดวิบัตินานา (คชกรรมประยูร ๗๖)

รับใช้ ข. บํเรี (บ็อมเรอ)

ถ้า แม้ ข. เบี (เบอ) ในจารึกเขมรโบราณใช้ บิ

อาจเถวอบินักสยบ (ดุษฎีสังเวย ๕)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีกายดังตะวันแรกขึ้น

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง มีนม ๓ เต้า ข. บี (เบ็ย) สาม ข. โฎะ (ดอะห์) นม

ไพเราะ ข. พีโระ (ปีรัวะห์)

บิเราะหกันลองสบนา (ดุษฎีสังเวย ๑๐)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีกายดังดอกบัวขาว งาใหญ่สั้นดังสีสังข์ กลิ่นตัวหอมดังดอกสัตตบงกช

เต็ม บริบูรณ์ สํ. ปูรณ

ดอกไม้ สํ. ปุษฺป

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีกายดังสีหมากสุก ผิวเนื้อละเอียด

บูรพทิศ ทิศตะวันออก

องค์ ๕ เบญจ + องค

จบบาศยาตรคมนิเคา       รพิสุทธเบญจางค์ (ดุษฎีสังเวย ๕๙)

ในที่นี้หมายถึง การทำความเคารพด้วยเบญจางคประดิษฐ์

องค์แห่งพรหมทั้ง ๕ เบญจ + พรหม + องค

ยอกภัสมธารทรงศิพมน       ตรเบญจพรหมางค์ (ดุษฎีสังเวย ๕๐)

ในที่นี้น่าจะหมายถึง พระเต้าเบญจคัพย์ ที่ใช้ในการราชพิธีสำหรับพระมหากษัตริย์ทรงรับน้ำอภิเษก หรือใส่น้ำเทพมนตร์ ซึ่งในตำราพระคชกรรมและพระราชพิธีทอดเชือกตามเชือกกล่าวว่ามีพระเต้าเบญจคัพย์ด้วย

เปล่ง ฉายประกาย ข.บาญ่ (บัญ)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง หนังเป็นเกล็ดดุจหนังแรด ในตำรานารายน์ประทมสินธุ์ เรียกว่า สะแบกเขี้ยว ข. แสบฺก (ซฺแบก) หนัง ข. เกว (เกว) พับเป็นจีบ ๆ

โป่ง ดินที่มีรสเค็มตามป่า

ป่งป่าท่าทางเทียวธาร (กล่อมช้าง ๓)

ช้างศุภลักษณ์อำนวยพงศ์พวกหนึ่ง มีสีดังท้องฟ้า

ดาวประกายพรึก ขึ้นตอนใกล้รุ่งมีแสงสว่างรุ่งเรืองกว่าดาวอื่น

ข. ผฺกาย (พฺกาย) ดาว ข. พฺรึก (พฺรึก) เวลาเช้า

ทิศตะวันตก

การไหว้อย่างนอบน้อม

ธรรมวัดประณามศิวบาท       ก็ถวายบังคมลา (ดุษฎีสังเวย ๖๔)

ปฏิสนธิ เกิด เกิดใหม่ ป. ปฏิสนฺธิ

การเวียนขวา เบื้องขวา

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีกาย ขน หาง เล็บ สีดุจดอกบัวโรย ตาขาวบริสุทธิ์

นบ น้อมไหว้

นุประนบพระโองการ (ดุษฎีสังเวย ๕๒)

เบียดชิดกัน ข. ปฺรเบียด (ปรอเบียด)

สองงาเปรียบปูน       ประเบียดแลเปรตามกัน (คชกรรมประยูร ๑๖๙)

เที่ยวไป

การตื่นจากหลับ ความมีสติ รู้ทั่ว

มานรัศมิดาษทิศฉาย       นุประโพธิสบสถาน (ดุษฎีสังเวย ๒๗)

ไพจิตร ตกแต่ง งาม

พิง ที่สำหรับพิง

ชนักแร่งประแอกอาน       แลกระพัดตระคนควร (กล่อมช้าง ๔๖)

ช้างสีเงิน หมายถึง ช้างเผือก ข. ปฺราก่ (ประก์) เงิน

โปรย หว่าน ข. ปฺราย (ปฺราย)

ปล่อย ละทิ้ง

อำเพออันร้ายพึงปละ (คชกรรมประยูร ๑๗๗)

ฝ่าย ข้าง

ทังปักข์ทังปวงเดิรดง (กล่อมช้าง ๘)

กราบด้วยเบญจางคประดิษฐ์

ทู่ ไม่แหลม

งาใหญ่สั้นป้าน (คชกรรมประยูร ๓๙)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีกายดังตะวันแรกขึ้น

ผี คนที่ตายไปบังเกิดในภาวะอสูรกาย

เบนไป เบี่ยงไป

สองงาเปรียบปูน       ประเบียดแลเปรตามกัน (คชกรรมประยูร ๑๖๙)

ความอิ่มใจ ความพึงใจ

เทียนธูปคันธวรบุษ       ปนุลาชเปรมปราย (ดุษฎีสังเวย ๓๓)

กลับกลาย เปลี่ยนไป ข. แปุร (แปฺร)

บำรุงรักษา ข. ผฺคง่ (พฺก็วง)

กรุงโกรมอุภัทธบุรณา       นุอุเทนทรมนตรผคอง (ดุษฎีสังเวย ๒๙)

อุดหนุน ค้ำจุน

ตูข้าตั้งใจ       ทำนุกอำรุงผดุงผดา (กล่อมช้าง ๔)

บรรทม นอน ข. ผฺทํ (พฺตุม)

รอยพับเป็นปล้องๆ ข. ผฺนต่ (พฺน็อด)

เล็บงามท้องคือผนด       รำยวลเมฆปรากฏ

ท้าวหาญ บ เหือดเรืองณรงค์ (คชกรรมประยูร ๔๐)

ทั้งหมด ทั้งปวง ข. ผง (พอง)

นิตยเทวดาผอง (ดุษฎีสังเวย ๑)

บอกให้รู้ ข. เผฺฎียง (เพฺดียง)

เทียรโทษโดยบุรพเผดียง       อย่าไว้โรงเรียง

อุบาทว์อุบัติคือไฟ (คชกรรมประยูร ๑๗๔)

ฝน ข. เภฺลียง (เพฺลียง)

เผลียงอุรบำนักขยล (ดุษฎีสังเวย ๑๕)

คำนี้น่าจะมาจาก เภฺลียง (เพฺลียง) ฝน + ธฺลาก่ (เทฺลีย็ก) ตก แปลโดยรวมว่า ฝนตก แต่ถ้าแปลตามรูปศัพท์ ลักษ หมายถึง จำนวนแสน เผลียงลักษ แปลว่า ฝนจำนวนมากเป็นแสนก็ได้

เผลียงลักษนินาทสดับ (ดุษฎีสังเวย ๑๖)

หญ้าชนิดหนึ่ง ใบเรียวยาว

หญ้าแฝกแขมคา (กล่อมช้าง ๑๗)

ภูเขา ข. ภฺนํ (พฺนุม)

ป่า

ป่า

ต้นไม้ ผู้เป็นใหญ่แห่งป่า เจ้าป่า สํ. วนสฺปติ

สบสถานทุราคมประพาส       ทุพนัสบดีผอง (ดุษฎีสังเวย ๓๐)

เบญพาด ไม้พาดระหว่างเสาตะลุงที่ผูกช้าง

เมืองโพ้นโรงรัตนพัฬเหา       พเนกจรุงเกลี้ยงเกลา

เมลือง บ ได้เคืองคาย (กล่อมช้าง ๑๘)

เสือแห่งภูเขาเวภาร

เสียงพยัคฆเวภารสำคัญ (คชกรรมประยูร ๕๖)

น่าจะหมายถึง พหูล มาก จำนวนมาก

ด พหูรโอกโฮก (ดุษฎีสังเวย ๒๑)

ชนิด สี ผิว สํ. วรุณ

ทั้งสองซึ่งเป็นของพระศิวะ สํ. วรฺธนี ของพระศิวะ + อีศ ผู้เป็นใหญ่

แจกวิภัติที่ ๑ ทวิพจน์ เป็นพรรธนีเคา

เถพอพาหะสงเคราะหสกน       ทแลพรรธนีเศา (ดุษฎีสังเวย ๕๙)

พรรธนีเศา ในที่นี้หมายถึง สกันธ์ หรือพระขันธกุมารโอรสของพระอิศวร

ภายหน้า

แต่นี้พ หน้าทาง (กล่อมช้าง ๔๑)

เทียบปูมราชธรรม เอกสารสมเด็จพระนารายณ์มหาราช

“กิจจานุกิจอันจะเกิดใน พ หน้าก็ดี”

พระผู้เป็นเจ้า ตามคติพราหมณ์ว่า เป็นผู้สร้างโลก

อัญขยมบังคมประนตประนม       พรหมวิษณุธาดา (ดุษฎีสังเวย ๒๖)

พระเทวกรรม เทพเจ้าเศียรเป็นช้างมีงาซ้ายข้างเดียว เป็นเทวดาสำคัญในพิธีคล้องช้าง โพนช้าง

เทพเจ้าผู้ทรงไว้ซึ่งความยุติธรรม หมายถึง พระยม เทพแห่งความยุติธรรม มีนามอีกอย่างหนึ่งว่า พระธรรมราช

เจ้าแห่งขุนเขา หมายถึง พระศิวะ

พระพนม ด ธมโดม (ดุษฎีสังเวย ๑๔)

เจ้าป่า น่าจะมีความหมายเดียวกับ พนัสบดี

หมายถึง สิทธิดาบส ในคำฉันท์ดุษฎีสังเวยของขุนเทพกระวี กล่าวถึงบทสดุดีสิทธิดาบสว่าเป็นผู้ตั้งพิธีบูชาพระอิศวร หลังจากจบบทสดุดีขอช้าง (ดูตำนานครูประกรรมในภาคผนวก)

พลบ โพล้เพล้ เวลาย่ำค่ำ ข. พฺรลบ่ (พฺรัวลุบ)

โสดกุมบิเดิรพระลบ (ดุษฎีสังเวย ๔)

พราหมณโลหิต ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่งในตระกูลพรหมพงศ์ เป็นช้างอัฐทิศ ประจำทิศทักษิณ สีกายแดง ดังโลหิต งาใหญ่ คอกลม

วรุณราช พระวรุณ เป็นโลกบาลทิศตะวันตก มีนามอีกอย่างหนึ่งว่า สินธุบดี

พรุณสันต์ สงบจากฝน สิ้นฤดูฝน สํ. พรุณ (วฺรุณ) ฝน ป. สันต์ สงบ สงัด

กาลนั้นในมาสฤดู       แลเจตรเสร็จพรุณสานต์ (ดุษฎีสังเวย ๔๕)

ความเจริญ ความสมบูรณ์ มั่งคั่ง

พฤฒิบาศ พราหมณ์ผู้ทำพิธีเกี่ยวกับช้างและปัดเสนียดจัญไร

งาช้าง ข. ภฺลุก (พฺลุก)

มานพลุกฝ่ายเฉวียงดั่งพระ       พิฆเนกชำนะ (คชกรรมประยูร ๑๗๘)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง งาคลอนเน่า งาแตกถึงปลายดังปากงู ข. ภฺลุก (พลุก) งาช้าง แบก (แบก) แตก

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่งในตระกูลวิษณุพงศ์ จัดอยู่ในอัฐคช งางอนขึ้นทางขวา ข. ภฺลุก (พฺลุก) งาช้าง ข. สฺฎำ (ซฺดำ) ขวา

ผอง ทั้งหมด ทั้งปวง ข. ผง (พอง)

จะกล่าวคชาธาร       อัฐคชเรืองรณพอง (คชกรรมประยูร ๕๔)

๕ หน้า ในที่นี้น่าจะหมายถึง พระปัญจานน ซึ่งเป็นปางหนึ่งของพระอิศวรมี ๕ พักตร์

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง งาซ้ายงอกเสมอสนับงา ในตำรานารายน์ประทมสินธุ์ เรียกว่า ภัทรพินาย

พันลึก พิลึก แปลก

ใหญ่ มาก

เมืองโพ้นโรงรัตนพัฬเหา       พเนกจรุงเกลี้ยงเกลา (กล่อมช้าง ๑๘)

พบ ประสบ

อย่าต้องอย่าพานเบียดเบียน (กล่อมช้าง ๑๐)

ทิศตะวันตกเฉียงเหนือ

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่งในตระกูลอัคนีพงศ์ งางอนปลายงาจรดกัน

นำเข้ามารวมกัน

เถพอพาหะสงเคราะหสกน       ทแลพรรธนีเศา (ดุษฎีสังเวย ๕๙)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง คอเป็นร่องลึก ๓ แห่ง ศีรษะลึกน้ำขัง น่าจะกลายมาจาก ข. ปฺรโหง (ปฺรอฮอง) ช่อง ร่อง

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง หุบปากไม่สนิท อ้าปากแลเห็นกราม ข. พำ (เปือ็ม) คาบ ข. ลา (เลีย) อ้า ออก กางออก

พระพิฆเนศ เทพเจ้าแห่งศิลปวิทยาการ

มานพลุกฝ่ายเฉวียงดั่งพระ       พิฆเนกชำนะ

แก่พิฆนไภยทังผอง (คชกรรมประยูร ๑๗๘)

พระพิฆเนศ ลงวิภัติที่ ๒ เป็น พิฆเนศํ

พระพิฆเนศ เทพเจ้าแห่งศิลปวิทยาการ ถือกำเนิดจากพระอิศวรกับพระอุมา

ภัยอันตรายและอุปสรรค พิฆน อุปสรรค + ภัย สิ่งอันพึงกลัว

งาม สํ. วิจิตฺร

เมียงมอง ข. พิตพิล (ปิดปิล) วรรณคดีสมัยอยุธยาหลายเรื่องใช้ว่า พิศเพียร

เฉกอัฒจันทร์พาล       ประเภทพึงพิตเพียล (คชกรรมประยูร ๑๕๗)

พิธี วิธี

ส่วนที่เกี่ยวกับพิธี พิธี + องค

ช้างที่มีงาซ้ายข้างเดียว

พระเทวกรรม ด มหา       สิทธิศักดิพินาย (ดุษฎีสังเวย ๖๖)

ในที่นี้หมายถึง พระเทวกรรม เทวดาที่มีเศียรเป็นช้างมีงาซ้ายข้างเดียว

ลำบาก ยาก ข. พิบาก (ปิบาก)

แต่นี้จงสร่างสระเสบย       ทุกข์หลังอันเคย

พิบากลำบากเหลือใจ (กล่อมช้าง ๖๑)

ความโกรธ ความประทุษร้าย

พร่ำเพ้อ คร่ำครวญ ป. วิปลาป

ปี่ที่ทำด้วยเขาสัตว์ ข. แสฺนง (แซฺนง)

บริสุทธิ์ สะอาด

ชำระมือและเท้าให้บริสุทธิ์

จึ่งสิทธิดาบสพิสุทธิ       หัตถบาทปรักสาร (ดุษฎีสังเวย ๔๗)

ชำระร่างกายให้บริสุทธิ์ของพราหมณ์ก่อนประกอบพิธีกรรม เรียกว่า อาตมศุทธ หรือ อัตมสูทธิ์ ถ้าเป็นการชำระมือให้บริสุทธิ์ก่อนทำพิธี เรียกว่า กรศุทธ หรือ กระสูทธิ์

ยอกหัตถสมพรมามูล       จะพิสูทธิอาตมา (ดุษฎีสังเวย ๕๑)

เต็ม ข. เพญ (ปิญ)

ก่อน เก่า โบราณ ปางก่อน ข. เพฺรง (เพรง)

อ้าพ่ออย่าคิดทุกขบัดนี้       ทุกขหลังบุราณเพรง (กล่อมช้าง ๒๖)

กับข้าว แกง สํ. วฺยญฺชน

อวยสรรพเพียญชนพิทธี        กรมเสร็จกำนลถวาย (ดุษฎีสังเวย ๗๒)

เมียงมอง กลับศัพท์จาก พิตเพียล เพื่อให้สัมผัสรับตามบังคับฉันทลักษณ์

หลังราบปลายหูต้องติด       หน้าหลังเพียลพิต

กระหมวดทังสองสูงไขย (คชกรรมประยูร ๓๗)

ต้นโพ ไม้ยืนต้นชนิดหนึ่ง

ประกายระยิบระยับ ข. โพฺรง (โพรง) โพลง โพลน พฺราย (เพฺรียย) แตกเป็นประกาย

เทวีอุมาภควดี       ดูประเสริฐโพรงพราย (ดุษฎีสังเวย ๒๗)

เนินป่า กรัง เนิน

ป่าปรือไพรกรัง (กล่อมช้าง ๘๙)

ขอบงา ส่วนโคนของงาช้างที่ติดกับผิวหนัง

งอกเสมอไพรงาสำอาง (คชกรรมประยูร ๖๙)

เก้ง กวางขนาดเล็กชนิดหนึ่ง

มีโชค มีความเจริญ ใช้เรียกนางผู้เป็นที่เคารพยิ่ง เช่น พระอุมา พระลักษมีในที่นี้หมายถึง พระอุมา

เทวีอุมาภควดี       ดูประเสริฐโพรงพราย (ดุษฎีสังเวย ๒๗)

พี่สาว น้องสาว

ละอองน้ำ ป. ภสฺม เถ้า ละออง

ยอกภัสมธารทรงศิพมนตร (ดุษฎีสังเวย ๕๐)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง ต้นงาใหญ่ปลายงาเรียว

การรดน้ำในพิธี ตัดศัพท์จาก อภิเษก

พญานาค

สัตว์ สํ. ภูต

มนตรชากรุงภูตประธานเดชะ (ดุษฎีสังเวย ๓)

ชากรุงภูต หมายถึง เป็นใหญ่ในหมู่สัตว์ทั้งหลาย

พระราชา พระเจ้าแผ่นดิน

โพระดก นกชนิดหนึ่งตัวสีเขียวหม่น ปากสีเหลืองส้ม ร้องเสียงไพเราะ

ผู้เป็นเจ้าของแผ่นดิน สํ. ภูว แผ่นดิน สฺวะ ผู้เป็นเจ้าของ

อัญขยมบังคมภูวสวะ (ดุษฎีสังเวย ๑)

ภัย สิ่งอันพึงกลัว

สิ่งอันพึงกลัวยิ่ง ป.สํ. ภย สิ่งอันพึงกลัว ป.สํ. ภีต กลัว

ปัญญาอันรู้รอบ คำศักดิ์สิทธิ์สำหรับเสกเป่า สํ. มนฺตฺร

อัญขยมบังคมภูวสวะ       มนตรชากรุงชนะ

นิตยเทวดาผอง (ดุษฎีสังเวย ๑)

มณเฑียร เรือนหลวง สํ. มณฺฑิร ป. มนฺทิร

ใจ

ปลื้มใจ ยินดี ข. อร (ออร์) ยินดี ปลาบปลื้ม

เปรมปราชญปรีดิมนอร       สรรเสริญนมัสการ (ดุษฎีสังเวย ๔๔)

เกิดแต่ใจ สํ. มนสฺ + ช

ล้าง ชำระให้หมดจด

ครั้งเดียว ครั้งหนึ่ง ข. มวย (มวย) หนึ่ง จำนวนนับหนึ่ง ข. ฎง (ดอง) ครั้ง

ขยลบกบิมวยดอง (ดุษฎีสังเวย ๑๓)

ลมพัดแม้เพียงครั้งเดียว

ใหญ่ มาก สํ. มหตฺ

ท้องฟ้าอันกว้างใหญ่

มหาโพยมกันลอง (ดุษฎีสังเวย ๖)

มา ข. มก (โมก)

นุบพิตรมอกฮอง (ดุษฎีสังเวย ๙)

มางส เนื้อ

มาตงค์ ช้างพลาย สํ. มาตงฺค

มารดา แม่ สํ. มาตฺฤ

สรวมสีหชงฆ์สอลออ       จิตรมาดรเสี่ยมสาร (ดุษฎีสังเวย ๓๘)

มี ประกอบด้วย ข. มาน (เมียน)

กิน (ถิ่นอีสาน)

ดอกไม้ พวงดอกไม้ สํ. มาลา

เดือน สํ. มาส

มีน ปลา สํ. มีน

หน้า ปาก สํ. มุข

ปัสสาวะ สํ. มูตฺร

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง เสียงดังดุจเสียงฟ้าร้อง

มอง ดู ข. เมีล (เมิล)

งามเปล่งปลั่ง สุกใส

ความหลุดพ้น บทโมกข = บถโมกข ทางแห่งความหลุดพ้น

ยง กล้าหาญ ซ้ำคำแบบอัพภาสเป็น ยงยง-ยยง

เทเพนทรพฤกษนุกันดอง       นิตยเดิรยยงยง (ดุษฎีสังเวย ๓๐)

ร้อง ข. ยํ (ยุม)

พฤกษเถลิงสดับศับทผองยม (ดุษฎีสังเวย ๑๙)

กล้าหาญ งามสง่า

อ่อนน้อม อ่อนโน้มลงมา ข. ยุล, ยุร (ยุล , ยุร์)

จงพ่อมาเสียพยศยวล (กล่อมช้าง ๔๐)

ยก

ยกเท้ายอชง       ฆโจมแลจ้วงโจนสรรพ (คชกรรมประยูร ๘๐)

เอา ข. ยก (ยวก)

ยอกภัสมธารทรงศิพมนตร์ (ดุษฎีสังเวย ๕๐)

อมนุษย์พวกหนึ่ง มีร่างกายใหญ่โต น่ากลัว กินมนุษย์และสัตว์เป็นอาหาร

สายธุรำมงคลของพราหมณ์ สวมเฉวียงบ่าซ้ายไปขวา

ยัชโญประวีตมาประดิษ       ฐในหัตถซ้ายขวา (ดุษฎีสังเวย ๔๘)

หย่อนยาน ยานย้อยลงมา ข. ยุร(ยุร์)

ทังหนังแลหน้ายานยูร (คชกรรมประยูร ๑๖๘)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง มักหลับตา มักใช้เท้าและงวงตีอก โยกศีรษะไปมา เอาหูและหางฟาดตัวอยู่ไม่เป็นสุข

รดีดัส ตื่นอยู่ด้วยความรัก ตื่นอยู่ด้วยความยินดี สํ. รติ ความรัก ความยินดี ข. ฎาส่ (ด็ะส์) ปลุกให้ตื่น

ลางตัวตัวผู้มาเอา       กลิ่นตัวเมียเมา

รดีรดัสกำจร (กล่อมช้าง ๖๘)

รดีรดัส น่าจะเกิดจากเพิ่มเสียง ร เพื่อความงามของภาษา

น่าจะหมายความว่า ซับซ้อนเล็กบ้างใหญ่บ้าง

ข. รเฎียร (รัวเดียร์)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง งางาม งอน งาขวาทับงาซ้าย

ปั่นป่วน ข. รํชวล (รุมจวล)

ไห้ห่มรมยวลไปมา (กล่อมช้าง ๕๙)

เล็บงามท้องคือผนด       รำยวลเมฆปรากฏ (คชกรรมประยูร ๔๐)

เป็นวงโค้งเข้าหากัน

ชื่อรัตนกุมพลนั้นมี       งารอมเสียดสี (คชกรรม ๗๕)

แรด ข. รมาส (รัวเมียะส์)

ร่อนร่อน ง่ายๆ

ทังหญ้าระร่อนอ่อนหวาน (กล่อมช้าง ๕๔)

รังสฤษฎ์ แต่งตั้ง สร้าง

วิ่ง ข. รต่ (ร็วด)

มฤคผองรัด ด โจรก (ดุษฎีสังเวย ๒๒)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง ตาแดง

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง งาแดง เล็บแดง ในตำรานารายน์ประทมสินธุ์ ว่า รัตนัข

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง งาขวาทับงาซ้ายเสียดสีกัน ในตำรานารายน์ประทมสินธุ์ว่า รัตกัมพล

ทางเดิน

รันชนรันแชง กระทบกระทั่งปั่นป่วน

ช้างหนึ่งมีนามพลุกแจง       โทษนั้นรันแซง

พิการหลากหลายดล (คชกรรมประยูร ๑๔๗)

รัศมี แสง รังสี

นามบรรดาศักดิ์ข้าราชการในกรมพระคชบาลปรากฏในตำแหน่งนาพลเรือนว่า หลวงราชวังเมือง

สุริยชาติ สมุหพระคชบาลซ้าย

แนว แถว ระเบียบ

พฤกษราชี แถวไม้ แนวไม้

ระบาย ชายผ้าระบาย ข. รํภาย (รุมเพียย)

สดุดีบังคมบดิรำพาย       นิตยภักดิสบวาร (ดุษฎีสังเวย ๔๐)

ใหญ่ มาก ข. รุง (รุง)

รุงโดมประไพรโฉม       นุบพิตรเจียรถมา (ดุษฎีสังเวย ๗)

แสงสว่าง รุ่งเรือง

รูป ร่างกาย ตัวตน

รูโป ต คณา (ดุษฎีสังเวย ๔)

แมลงชนิดหนึ่ง ร้องเสียงดัง พวกเดียวกับจักจั่น

ตามนั้น เช่นนั้น คำนี้ปรากฏในจารึกเขมรโบราณสมัยเมืองพระนคร เช่น จารึกพิมานอากาศ ใช้ว่า เราะห

เราะหพิณเราะหพาทย์  เราะหพิศนุสนงไชย

เราะหเสนงสครได       บิบำเรอหนุดัสผธม (ดุษฎีสังเวย ๑๗)

เรียงเป็นแถว ทั้งหมด ข. เรียง (เรียง)

เฌอฉมันเฌอธนม       ดูรไดดุเรียงเรียง (ดุษฎีสังเวย ๑๘)

ราบ ข. ราบ (เรียบ)

อรินทรเรียบฤๅเสบย (กล่อมช้าง ๗๗)

หนังที่ห้อยย้อยตั้งแต่คางจนถึงอก เช่น แร่งโค

มานแร่งระใบ       ดั่งชาติโคเพลาะพรรค์ (กล่อมช้าง ๔๖)

เสาวโรจ หรือ เสาวโรฐ ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีกายแดงดังปากนกแขกเต้า

ขน ป. โรม

มานโรมรายพรัดยืดใย (คชกรรมประยูร ๒๐๕)

รอยเป็นเส้นๆ เช่น ไรฟัน ไรงา

งานั้นเปนปล้องร่องไร (คชกรรมประยูร ๑๔๙)

ในที่นี้หมายถึง สิทธิดาบส

เวลาเย็น ข. ลฺงาจไถฺง (เลฺงียจไทฺง)

ลงาดไถงฮองสดับศับททธา (ดุษฎีสังเวย ๒๓)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง หูเบื้องหลังปรบถึงกัน ข. ลุบ (ลุบ) กลบ ข. ชุํ (จุม) รวมกัน

สวย งาม ดี ข. ลฺอ (ลฺออ)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง โขมดสูงดังจอมปลวก ไม่มีร่องกลาง ในตำรานารายณ์ประทมสินธุ์เรียกว่า รลมสังไก่ ข. รลูน (รัวลูน) กลม มน เรียว ข. สงฺเกียร (ซ็องเกียร์) ระบม

ข้าวป่าชนิดหนึ่ง จัดอยู่ในจำพวกหญ้า

หญ้าปล้องหญ้าหวายแลละมาน (กล่อมช้าง ๒๒)

เวิ้งว้าง ลิบๆ ข. ลนลง่ (ล็วนล็วง)

พระไพรรุจีวา       นิพรรณรายบิลังลอง (ดุษฎีสังเวย ๗)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง ลิ้นยาวใหญ่ ย้อยพ้นไพรปาก ข. ลาญ (เลียญ) วินาศ ผลาญ ข. ฎาจ (ดาจ) ขาด

ข้าวตอก หมายถึงข้าวตอกดอกไม้ในพิธีพลีกรรม สํ. ลาช

เทียนธูปบุษปนุลาชสบไถง (ดุษฎีสังเวย ๑๒)

ความงาม ความน่ารัก

ขุ่น มัว ข. ลฺอก่ (ลฺอ็อก)

บิลำโอกเถลิงฮอง (ดุษฎีสังเวย ๒๓)

ตรงสมส่วน ข. เพญ (ปิญ) เต็ม

เนียมมาลยยรรยงรูปธรา       ยุลำเพ็ญลำเพาขนาย (ดุษฎีสังเวย ๓๙)

รูปงาม โฉมงาม

ลูบไล้ ฉาบทา สํ. เลปน

บน เหนือ ข. เลี (เลอ)

พระไพรโกรมเลอ (ดุษฎีสังเวย ๙)

ขึ้น ข. เลีง (เลิง)

ดุจแสงสูรเยนทรมหา       เลิงเลอเมฆา (คชกรรมประยูร ๒๑๗)

เลี้ยงสืบต่อกันไม่ขาด

หนึ่งจงเลี้ยงม่ามอ่ามสาย       ลูกเต้าพังพลาย (กล่อมช้าง ๘๔)

ยิ่ง ใช้คู่กับ ข. ไกฺร เป็น ไกฺรแลง

วิ่ง

เป็นใหญ่ในโลก โลก + อิศ

ลือ เลื่องลือ กล่าวขานถึง ดัง เสียงดัง

ลือชา ยกย่องชื่อเสียง

ลือสาย ผู้เป็นใหญ่ พระเจ้าแผ่นดิน

พาหนะอันประเสริฐ

ชนิด สี ผิว สํ. วรุณ

ตวัดไปโดยแรง เหวี่ยงไปโดยแรง

วัดวายถีบตี       ทังฉัดแลหล่ออย่าทำ (กล่อมช้าง ๗๒)

ไม้เลี้อย ไม้เถา

ถ้อยคำ สํ. วาณี

พระไพรรุจีวา       นิพรรณรายบิลังลอง (ดุษฎีสังเวย ๗)

ตี

พิ จาก ข. พี (ปี)

วิเนาทัศโลกบาล (ดุษฎีสังเวย ๒๘)

จากน้ำ ข. พีทึก (ปีตึก) ข. พี (ปี) จาก ศัพท์คำนี้ตามจารึกเขมรโบราณใช้ วิ หรือ วี

กลับ ข. วิญ (วิญ) ในจารึกเขมรโบราณ สมัยเมืองพระนครใช้วิง

ผงทอง สํ. วิลย ละเอียดย่อย ข.มาส (เมียะส์) ทอง

ครั้นเสร็จก็โปรยวิไลยมาศ       ดูสูกษมสูกษมา (ดุษฎีสังเวย ๕๔)

นามหนึ่งของพระนารายณ์

ช้างเผือก

เมื่อเสร็จการอุดมกรรม์       ได้ช้างเผือกอัน

วิสุทธิสารบวร (กล่อมช้าง ๙๙)

เพศ ป. เวส เพศ + อนฺต ที่สุด ในที่นี้เป็น บูรณบท คือ ส่วนเติมเต็มไม่มีความหมาย

เสียงไก่แลอึ่งเวสันต์ หมายความว่า มีเสียงร้องดุจเพศไก่และอึ่ง

คด บิดเบี้ยว ข. เวียจ (เวียจ)

แว่นสำหรับเวียนเทียน

แว่นทองประทักษิณแลเทียน       บริวัตรนาถา (ดุษฎีสังเวย ๖๑)

ชุ่มฉ่ำ ชุ่มน้ำ ข. โสฺรก (โซฺรก)

ระลึกถึง ป. สรติ สํ. ศรุต

เบญจางคประดิษฐศรดบง       กชบาทบาทา (ดุษฎีสังเวย ๖๓)

ร่างกาย อวัยวะต่างๆที่ประกอบเป็นร่างกาย

ศริร + องฺค + อวยว

สตรี ผู้หญิง ข. สฺรี (เซฺร็ย)

อย่ารำพึงศรี (กล่อมช้าง ๕๑) ในที่นี้น่าจะหมายถึงนางช้าง

สรีระ ร่างกาย สํ. ศรีร

ศัพท เสียง คำ สํ. ศพฺท

ยอดเขา สํ. ศิขร

มนตร์ทั้งสิ้นเป็นเครื่องผูก หมายถึง ผูกด้วยมนตร์

สํ. สิต ผูก + จุต สิ้น หมด + อาคม มนตร์

ศิตจุตอาคมพระมนตร       สฤษดิด้วยพระโองการ (ดุษฎีสังเวย ๕๖)

ศิวมนตร์ มนตร์ของพระศิวะ

รัตนมณเฑียรอันประเสริฐ หมายถึง พระราชวัง

ศีรษะ หัว สํ. ศิร ศิรา

ส่วนที่ประเสริฐสุดของศีรษะ

ขอถวายศิโรรัตน์       สิริสวัสดิสาทร (คชกรรมประยูร ๑)

พระบาทของพระอิศวร

วาระอันแน่แท้แล้วของพระศิวะ ศิว + อทฺธ + น (ต) + วาร

ดำเนินศิววัทธวาร (ดุษฎีสังเวย ๕๓)

พระศิวะ ศิว + องฺค

ศิวางคชปนพิทธยางค (ดุษฎีสังเวย ๕๐)

ศูนย์ ว่างเปล่า

อากาศศุนยบรมทวา       ทศองคุลีไลย (ดุษฎีสังเวย ๕๔)

ลักษณะอันดี ลักษณะอันเป็นมงคล

พระอิศวร

ช้างเผือก

ช้างเผือกตัวประเสริฐ

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง ดวงตาสีขาว

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง เล็บสีขาว

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีกายขาวดุจสีสังข์ ขน ตา เล็บ หางมีสีขาว

โศกจะกิน หรือ โศกกลีกาล ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง มีนมที่ปลายหาง

สกันท พระขันธกุมาร โอรสของพระศิวะ อีกความหมายหนึ่งว่า “เป็นของพระอิศวร”

สํ. สฺกฺท สฺกนฺท

เถพอพาหะสงเคราะหสกน       ทแลพรรธนีเศา (ดุษฎีสังเวย ๕๘)

ร่างกาย สํ. สกนฺธ

ทั่วไป ทั้งหมด สํ. สกล

นักสกลสบนา (ดุษฎีสังเวย ๑๑)

ฉกรรจ์ รุ่นหนุ่มรุ่นสาว หมู่คณะ ข.สงฺกล (ซ็องก็อล)

เมืองโพ้นนางช้างก็สกัน (กล่อมช้าง ๑๔)

กลอง ข. สฺคร (ซฺกัวร์) สครได กลองมือ น่าจะหมายถึงบัณเฑาะว์ อันเป็นเครื่องดนตรีที่ในพิธีกรรมของพราหมณ์ สฺคร + ไฎ

เราะหเสนงสครได (ดุษฎีสังเวย ๑๗)

พระอริสงฆ์ ๘ เหล่า คือ พระโสดาปัตติมรรค พระโสดาปัตติผล พระสกิทาคามิมรรค พระสกิทาคามิผล อนาคามิมรรค อนาคามิผล อรหัตมรรค และอรหัตผล

สัณฐาน ลักษณะรูปทรง

สีใบตองแก่ชื่อสาร       วโภมสงสถาน (คชกรรมประยูร ๕๐)

เวลาต่อระหว่างกลางวันกับกลางคืน ได้แก่ เวลารุ่งสาง และเวลาโพล้เพล้ ในวรรณคดีไทยมักหมายถึง เวลาโพล้เพล้ ใกล้ค่ำ สํ. สํธฺยา

สนับงา ส่วนของผิวหนังที่เบียดชิดอยู่กับงา ข. สฺนาบ่ (ซฺนับ) ข. ภฺลุก (พฺลุก)

หนังบริเวณโคนหางของช้าง

การอาบน้ำ ข. สฺนาน (ซฺนาน)

ทำโดยพิทธีการสนาน (ดุษฎีสังเวย ๕๑)

ทั้งปวง ทั้งหมด ข. สพฺพ (ซ็อบ)

อาจเถวอดบะชนะ นิตยโลกสบนา (ดุษฎีสังเวย ๓)

ทุกวัน ข. สพฺพไถฺง (ซ็อบไทฺง)

ทุกวัน ข. สพฺพวาระ (ซ็อบเวียเรียะ) นิตยภักดิสบวาร (ดุษฎีสังเวย ๔๐) ด้วยความภักดีเป็นนิตย์ทุกวัน

ทั่วทุกขุนเขา

ทุกแห่ง

มานรัศมิดาษทิศฉาย       นุประโพธิสบสถาน (ดุษฎีสังเวย ๒๗)

เทวดานพเคราะห์ ๙ องค์ คือ พระอาทิตย์ พระจันทร์ พระอังคาร พระพุธ พระพฤหัสบดี พระศุกร์ พระเสาร์ พระเกตุ และพระยม สวดมนตรเชิญวรมหา สมเสด็จไททังเก้าตน (ดุษฎีสังเวย ๔๘)

พระพรหม ผู้ทรงหงส์เป็นพาหนะ

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง ตา เล็บ ขน สีขาว มีกระทั่วตัว

ซบกัน ฟุบลง

ภาษาไทย ภาษาสยาม

แก้กลอนกัมพุชภาษา       แจงแจ้งเอามา

เปนสยามพากยพิสัย (กล่อมช้าง ๙๗)

เสียง

สลัว ครึ้ม มืดครึ้ม ข. สฺรงำ (ซฺรองำ)

เฌอไพรผองดูสรงม (ดุษฎีสังเวย ๑๘)

ร่ม ครึ้ม ข. สฺรทํ (ซฺรอตุม)

ไพรสรดอง ป่าที่ร่มครึ้ม

เตรจไพรสรดอง (ดุษฎีสังเวย ๑๐)

สนุก เบิกบานใจ เพลินใจ

บท ตอน สร้าง สํ. สรฺค สรรคอาคม หมายถึง บทมนตร์

เสร็จสรรคอาคมบรี       สุทธิแล้วก็ธารทรง (ดุษฎีสังเวย ๔๘)

รังสฤษดิสรรคพ่อมาสม (กล่อมช้าง ๓๕)

สัปคับ ที่นั่งบนหลังช้าง

อาภรณ์ประดับสรรพสรร       พคับควรทุกอัน (กล่อมช้าง ๗๕)

ขอ ข. สุํ (ซม) ในจารึกเขมรโบราณใช้ สฺวมฺ

สรวมสิทธิสรวมบวรศัก       ดิประเสริฐสรวมพร (ดุษฎีสังเวย ๓๔)

สดใส ข. สฺรส่ (เซฺราะส์)

แต่นี้จงสร่างสระเสบย (กล่อมช้าง ๖๑)

สระบัว

สาก ระคาย ไม่เรียบ

ต้นลิ้นสีสรากใหญ่ลาม       อ้าปากเดินทราม

(คชกรรมประยูร ๑๘๗)

สว่าง แสงสลัวๆ ข. สฺราง (ซฺราง)

แยะออก คลายออก ข. สฺราย (ซฺราย)

งาเเตกต้นปลาย       เเลร้าวสรายโดยเห็น (คชกรรมประยูร ๑๔๔)

ดูที่ สลมสลอน

ใบบัทมแบ่งเเลก็สลม       ก็สลอนทังสระศรี

(กล่อมช้าง ๓๘)

มากมาย

ทางท่องมหิมา       สลมสลอนพร้าวตาล (กล่อมช้าง ๖๔)

หมาก ข. สฺลา (ซฺลา)

โสด ส่วน ฝ่าย ข. โสต (โสด)

โสดสูงสวดกาย (คชกรรมประยูร ๔๔)

สาธยาย ร่ายมนตร์ ในตำราพระคชกรรมใช้ว่า สวาท หรือ สวาทยาย ข. สฺวาธฺยาย (ซฺวาเทฺยียย)

นำสวาทโดยบุรพโอษฐ (ดุษฎีสังเวย ๕๓)

สุนัข สํ. ศฺวาน

สวานลอดท้องประปราน (คชกรรมประยูร ๑๓๔)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง หน้าผากเรียบ สวามิฆาต แปลตามศัพท์ว่า ฆ่าเจ้าของ

ขาว สีขาว ข. ส (ซอ)

ดูที่ ตระดุ้งนาคิน

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง งาขาวดังสีสังข์ สีกายดำปลอด

สังวาล ๙ สาย ป. นว, นพ เก้า สํ. สูตร ด้าย เส้น

การทำลายล้าง การนำไป

สัตตบรรณ บัวชนิดหนึ่ง

อุบลสัตบันแบ่งบาน (กล่อมช้าง ๕๕)

มั่นคง ข. สาร (ซาร์)

กระหมวดในนามชื่อพญา       ช้างหางหูสา (คชกรรมประยูร ๗๒)

กอปรด้วยความเอื้อเฟื้อ สํ. สาทร

ขอถวายศิโรรัตน์       สิริสวัสดิสาทร (กล่อมช้าง ๔๙)

สาทร ในที่นี้น่าจะหมายถึง สาธุ แปลว่า ยังประโยชน์ให้สำเร็จ

ทั่วไป สามัญ

คนดี สาธุ ดี + สนฺต ดี (สตฺ กลายรูปเป็น สัช ตามคำว่า ชนที่อยู่ช้างหลัง) ชน

เสาวโภม ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีเขียวดังตองแก่ เท้าทั้ง ๔ ดังตองอ่อน สัณฐานดังใส่เสื้อ เสียงดุจนกกระเรียน

ช้างตัวประเสริฐ

สีเหลืองปนแดง แสด ข. สฺรําง (ซฺรัง)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง เท้าหลังดำดุจราชสีห์

ดูที่ พระฤๅษีสิทธิ

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง ไม่มีงาดุจช้างพัง

ช้างศุภลักษณ์ ๑๐ หมู่ ได้แก่ ฉัททันต์ อุโบสถ เหมหัตถี อัญชนหัตถี คันธหัตถี ปิงคลหัตถี ดามพหัตถี บัณฑรหัตถี คังไคยหัตถี และกาฬวกหัตถี

สีหมากสุก สีเหลืองแสด

อยู่ นอนอยู่ ข. สิง (เซิง็)

สุครีพ ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง คอใหญ่ สั้น หน้าบวมดุจเน่าพอง หางคด

สะอาด หมดจด

น้ำอมฤต น้ำทิพย์

เจิมจันทนเลปนสุธา       ทิพยคนธอบองค์ (ดุษฎีสังเวย ๖๒)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีกายดังเมฆเมื่อสนธยา งาตรง ขาวบริสุทธิ์

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง งาเบียดเฉไปทางเดียวกัน

เสียงสังข์ สุร + สังข

สุขุม ละเอียดอ่อนอย่างยิ่ง สํ.สูกฺษม + สูกฺษม

มีสัณฐานสูง ตัดศัพท์จาก สูงสงสถาน

เขาสัตว์ ข. แสนุง (แซฺนง)

ศับทสำเนียงบิเราะหเสนง (ดุษฎีสังเวย ๑๖)

ในที่นี้หมายถึง ปีที่ทำด้วยเขาสัตว์

ไพเราะ วังเวงใจ

สบายใจ

สิ่งที่รับใช้

นักผลุมบิฦๅเลวง       บิ ด เสพยพระไพร (ดุษฎีสังเวย ๑๖)

ในที่นี้หมายถึง สิ่งที่บำเรอรับใช้ถวายพระไพร

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง ดูที่ โรจ

ละพยศ

อ้าพ่อจงเสียพยศอันร้าย       แลอย่าขึ้งทรหึงหวล (กล่อมช้าง ๒๘)

งามเสงี่ยม

จงมีจริตสุทธอันงาม สงบเสงี่ยมแลเสี่ยมสาร (กล่อมช้าง ๓๐)

แสงสว่างสดใส ข. แสง (แซง) ข. สฺรส่ (เซฺราะส์)

ด ศรีรแสงสะ (ดุษฎีสังเวย ๒)

ร้อง ข. แสรฺก (แซฺรก)

แสรกเสียงกรุยเกรียว (ดุษฎีสังเวย ๒๐)

ฝ่าย ส่วน ข. โสต (โสด)

สุนัข

รดน้ำ อาบน้ำ ข. โสฺรจ (โซรฺจ) รด รดน้ำ ข. สฺรง่ (ซฺร็อง) อาบน้ำ

ทิศตะวันตกเฉียงใต้

สะบัด

หล่อหลอนอย่าทำกิจ บ ควร (กล่อมช้าง ๒๘)

มาก หลาย

กินผอกเหลือหลาม (กล่อมช้าง ๗๔)

หลื้อ หลานของเหลน ลืด ลูกของหลื้อ

อ้าพ่ออย่าคิดคชผู้หลาน       เหลนหลื้อลืดแลพงศ์พันธุ์ (กล่อมช้าง ๒๑)

หวน กลับมาอีก เวียนกลับมา

ป่าหิมพานต์

มีใจยินดี

พิธีโหมกุณฑ์บูชาไฟ

หุง = โหม(หุํ) + การ + ชา ดี เป็น + อัคนี ไฟ

หุงการชาอัคนีประไพ       ก็เผาอาตมนิสสกนธ์ (ดุษฎีสังเวย ๕๕)

ทอง ในที่นี้หมายถึง เหมหัตถี ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง ดวงตาสีเหลือง

ช้างศุภลักษณ์หมู่หนึ่ง ใน ๑๐ ตระกูล เล็บ ตา และสีกายเหลือง

บิน ปลิว ข. เหีร (เฮอร์)

มากยิ่ง เลิศ

การรดน้ำในพิธี สํ. อภิเษก

ปลาบปลื้ม ยินดี ข. อร (ออร์)

ทุกเทพยทังหลายชมอร       อึงอวยพระพร (กล่อมช้าง ๑๐๐)

อรรจนะ บูชา สักการะ ยำเกรง สํ. อรฺจน

เสด็จอรรจนอิศวรบพิตร (ดุษฎีสังเวย ๖๓)

อลงกต ประดับ ตกแต่ง

เครื่องตกแต่ง เครื่องประดับ

ให้ ข. โอย (ออย)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง งาซ้ายเสมอหน้างวง งาขวาโอบงวงมาทับงาซ้ายหน่อยหนึ่ง

ต้นไม้ชนิดหนึ่ง ขึ้นตามป่า

ไม่มีความรุ่งเรือง ไม่มีพลัง ส. อลสฺ , อละ

คล้องต้องอะเหลาะการ (คชกรรมประยูร ๑๕๒)

องคชาต อวัยวะเพศผู้

หางยาวอิกอัง       คชาติจรดธรณี (คชกรรมประยูร ๖๔)

ดูที่ อัญชัน

ชื่อเขาในป่าหิมพานต์

ข้า สรรพนามบุรษที่ ๑ ข. อญ (อัญ)

ข้า สรรพนามบุรษที่ ๑ ข. อญฺขญุํ (อัญคฺญม)

ช้างศุภลักษณ์หมู่หนึ่งใน ๑๐ ตระกูล

ช้างศุภลักษณ์ ๘ ชนิดที่พระนารายณ์เป็นผู้สร้าง

ช้างศุภลักษณ์ ๘ ชนิดที่พระอิศวรเป็นผู้สร้าง

ช้างศุภลักษณ์ ๘ ชนิดที่พระพรหมเป็นผู้สร้าง ประจำทิศต่าง ๆ

พระจันทร์ครึ่งดวง ครึ่งวงกลม

อวัยวะเพศผู้

อพลา ไม่มีกำลัง อ + พล

จำนวน ๘

อัษเฎาพสูรทวาสวัสดิ (ดุษฎีสังเวย ๒๘)

อากาศเทวดา เทวดาที่สถิตอยู่ในอากาศ

ทิศตะวันออกเฉียงใต้

อาจิณ สม่ำเสมอ เป็นนิสัย

หนึ่งชื่อพำลาอาเจียณ       หุบปาก บ มิเนียน (คชกรรมประยูร ๑๓๕)

ความเดือดร้อนทั้งกายใจ

ฉัน ข้าพเจ้า สรรพนามบุรุษที่ ๑ เอกพจน์

เบาะรองนั่งบนหลังพาหนะ

น้ำ สํ. อปฺ

น่าจะหมายถึง กำนล เครื่องกำนลที่ใช้ในพิธีบวงสรวง

นิตยอวยอำนลถวาย (ดุษฎีสังเวย ๔๑)

ช้างศุภลักษณ์ที่เกิดจากการผสมต่างตระกูล เช่น อำนวยกมุท อำนวยบุณฑฤก

เผ่าพงศ์ ตระกูล วงศ์ ข. อมฺบูร (อ็อมโบร์)

คชหนึ่งชื่อบิเดาะอำพล       ถันตรีเต้ากล (คชกรรมประยูร ๑๖๐)

จาก เนื่องจาก ข. อํเพี (อ็อมปี) ในจารึกเขมรโบราณใช้ อํพิ หรือ อํวิ

แลดึกกษิรามฤตยอำ       พิสุริยจันทรมณฑล (ดุษฎีสังเวย ๕๖)

การกระทำ สิ่งที่ต้องกระทำ ข. อฺเพี (อ็อมเปอ) ในจารึกเขมรโบราณสมัยเมืองพระนคร ใช้ อํเว หรือ อํเพ

คชหนึ่งชื่อพินายเรืองฤทธิ์       โทษนั้นพิพิธ

อำเพออันร้ายพึงปละ (คชกรรมประยูร ๑๗๗)

ลำพัง ตามลำพัง

ทังนี้ย่อมอำเภอกรรม์ (กล่อมช้าง ๓๒)

เลี้ยงดู ทะนุถนอม บำรุง

ความปรารถนา

สรวมลักษณโคบุตรบันดาล       แลทันโดยนุอิจฉา (ดุษฎีสังเวย ๓๘)

ช้างทุรลักษณ์พวกหนึ่ง งาแดงดังสีชาด งาขวายาวงอน งาซ้ายสั้นดังขนาย ในตำรานารายน์ประทมสินธุ์ เรียกว่า อินทกินพินาย

ทิศตะวันออกเฉียงเหนือ

อีก คำนี้ปรากฏในจารึก สด็อกก็อกธม และจารึกอื่นๆ สมัยเมืองพระนคร ใช้ว่า อุก แปลว่า อีก

อุดมกรรม พระราชพิธีกับช้าง มี ๓ อย่างคือ ประถมกรรม มัธยมกรรม และอุดมกรรม

เสร็จการรดน้ำในพิธีอันสูงสุด อุดม + อภิเษก + สัมฤทธิ์

อุดรทิศ ทิศเหนือ

อุเทน พระเจ้าอุเพน หรืออุทัยนะ ราชาแห่งกรุงโกสัมพี มีมนตร์และพิณบังคับช้าง

กรุงโกรมอุภัทธบุรณา       นุอุเทนทรมนตรผคอง (ดุษฎีสังเวย ๒๙)

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง สีดังทอง

อุปพัทธ ผูกไว้มั่น สํ. อุป มั่น ป. พทฺธ ผูก

กรุงโกรมอุภัทธบุรณา       นุอุเทนทรมนตรผคอง (ดุษฎีสังเวย ๒๙)

พระอุมา ชายาของพระอิศวร

เทวีอุมาภควดี (ดุษฎีสังเวย ๒๗)

ลำธาร ข. อูร (โอร์)

เผลียงอุรบำนักขยล (ดุษฎีสังเวย ๑๕)

โค โคตัวผู้

ช้างศุภลักษณ์พวกหนึ่ง มีงาข้างเดียว

ช้างของพระอินทร์ มี ๓๓ เศียร

น้ำ ที่อยู่ ป. โอก ส. โอกสฺ

คำอันศักดิ์สิทธิ์ บทมนตร์ ถ้าเป็นพระดำรัสสั่งของพระเจ้าแผ่นดินเรียกว่า พระบรมราชโองการ

ช้าง

ช้าง ๓ เศียร เป็นพาหนะของพระอินทร์

ฉะนี้แล ดังนี้แล ใช้เป็นคำลงท้าย ข. โหง (โฮง)

โหก โงกหลับ ข. หก่ (ฮ็อก)