นิราศพระยามหานุภาพไปเมืองจีน
๏ สรวมชีพบังคมบรมนารถ
| ด้วยภักดีชุลีลาบาท | อภิวาทขอเบื้องพระบารมี |
| เปนร่มโพธิสุวรรณกั้นเกษ | ไปประเทศกวางตุ้งกรุงศรี |
| เปนจดหมายมาถวายด้วยภักดี | ตามที่ได้สดับเดิมความ |
| แรกราชดำริห์ตริตรองถวิล | จะเหยียบพื้นปัถพินให้งามสนาม |
| จะสร้างสรรค์ดังสวรรค์ที่เรืองราม | จึงจะงามมงกุฎอยุทธยา |
| เมื่อไอสูรย์สมบูรณ์ด้วยสมบัติ | กับกระษัตริย์ราชคฤ[๑]คฤๅหา |
| เคยร่วมพื้นยืนแผ่นสุวรรณมา | แต่นิราเสื่อมเศร้ามาเนานาน |
| เสื่อมสนองโดยครองกระษัตริย์ชาติ | เสื่อมราชไมตรีไม่มีสมาน |
| เสื่อมสวาดิขาดมาก็ช้านาน | จะประมาณยี่สิบสี่ปีปลาย |
| จึงทรงคิดจะติดความตามปฐม | สำหรับราชบรมกระษัตริย์สาย |
| จึงแผ่พื้นสุวรรณพรรณราย | เอาแยบคายฝั้นเฝือเปนเครือวัลย์ |
| เอาทับทิมแทนใบใส่ดอกเพ็ชร | งามเสร็จสมบูรณ์ทุกสิ่งสรรพ์ |
| งามทางทั้งจะสร้างเขตรคัน | งามสรรค์ทรงคิดคดีงาม |
| ควรเปนจอมจุลจักราราช | แล้วเสด็จบัลลังก์อาศน์ออกสนาม |
| แย้มพระโอษฐประดิพัทธแล้วตรัสความ | อำมาตย์หมู่มีนามประนมฟัง |
| ได้ยินพร้อมยอมอวยแล้วอภิวาท | กราบบาทด้วยคำนับแล้วรับสั่ง |
| ทูลโดยลำดับมาเปนตราตรัง | ที่หยุดแล้วจะยั้งยืนควร |
| จึงพระบาททรงราชนิพนธ์สาร | เปนตะพานนพคุณควรสงวน |
| ให้เขียนสารลงลานทองทวน | จัดส่วนบรรณาการละลานตา |
| อนึ่งนอกจิ้มก้อง[๒]เปนของถวาย | ก็โปรยปรายประทานไปหนักหนา |
| ทั้งนายห้างขุนนางในนัครา | ให้มีตราบัวแก้วสำคัญกัน |
| แล้วจัดทูตทูลคำให้จำสาร | บรรณาการพร้อมสิ้นทุกสิ่งสรรพ์ |
| ทั้งของแถมแนมความนั้นงามครัน | เปนกำนันถวายนอกบรรณาการ |
| แล้วทรงสั่งสิ่งของเปนสองเหล่า | อย่าควบเข้าแบ่งพร้องเปนสองฐาน |
| ฝ่ายทูตนั้นให้ว่าบรรณาการ[๓] | โดยฉบับบุราณรวดมา |
| อนึ่งนอกจิ้มก้องเปนของถวาย | รับสั่งยกให้หกนายข้าหลวงว่า |
| บรรทุกเสร็จทั้งสิบเอ็ดเภตรา | มาทอดท่าคอยฤกษ์เรียงลำ |
| ครั้นถึงวันภุมเชษฐมาสี[๔] | กาฬปักษ์[๕]ดิถีสิบสามค่ำ |
| เมื่อโมงสองบาทเช้าพอเงาง้ำ | สิบเอ็ดลำบังคมลาแล้วคลาไคล |
| ครั้นเรือล่องคล้อยคลองตลาดเลี้ยว | ตลึงเหลียวแล้วชลไนยไหล |
| จะจากเรือนจากเพื่อนภิรมย์ไกล | ดังสายใจนี้จะขาดจากอาตมา |
| โอ้ความปรีดิ์เปรมเกษมสันต์ | ตั้งแต่จะนับวันคอยหา |
| จะนับเดือนเคลื่อนสังวัจฉรา | จะก้มหน้านั่งช้ำระกำไป |
| ชรอยพรากเนื้อนกวิหคขัง | บำราศรังริบลูกเขาเปนไฉน |
| มาตามทันบั่นร้างไว้กลางใจ | ให้จำไกลจากราชธานี |
| แล้วยอกรมัสการขึ้นเพียงผม | พระบรมไตรรัตน์เรืองศรี |
| เดชะศีลสัจจาบารมี | ทั้งขันตีอดออมอำนวยทาน |
| ขอเปนข่ายเจ็ดชั้นไปกั้นเกษ | สรรพเภททุกข์ไภยในชลฉาน |
| ให้ปลอดเหตุสารพัดกำจัดมาร | มัสการแล้วล่องครรไลไป |
| ครั้นถึงเมืองปากน้ำพอย่ำฆ้อง | ดุเหว่าร้องเพลาประจุสไสมย[๖] |
| ทอดสมอรอรั้งประทังใจ | อยู่ที่ปากชลาไลยนั้นสองวัน |
| ต่อน้ำขึ้นจึงได้ถอยออกลอยล่อง | จำเภาะร่องสำเภาผายผัน |
| แต่ฉุดชากลากเข็นอยู่เปนควัน | หวังให้ทันมรสุมสำเภาไป |
| ครั้นข้ามโขดหลังเต่าออกตกฦก | ก็ตั้งตรึกตรอมจนกมลไหม้ |
| เขาผูกจัดเชือกเสาแลเพลาใบ | แล้วคอยลมที่จะได้ไคลคลา |
| ครั้นเขาชักใบฉุดขึ้นสุดเสา | ก็ปลาบเปล่าทรวงโทรมนัศา |
| คลื่นทุ่มกลุ้มทิ้งเทมา | เภตรากลิ้งกลอกกระฉอกกาย |
| กระทบปัดฟัดปั่นที่ฟันคลื่น | แลฟูฟื้นฟูมฟ่องนองสาย |
| แสนเทวศแต่ซบเซาเมามาย | ระกำกายมิได้กินโภชนา |
| แต่ก้าวเสียดค่อยละเลียดด้วยลมขัด | พระพายพัดสลาตันตรานน่า |
| แต่แล่นก้าวกลับใบไปมา | แล้วก็ลอยคอยท่าลมดี |
| สุดคิดจึงอุทิศถึงพระบาท | แล้วยอกรอภิวาทเหนือเกษี |
| ขอเดชะตะบะบุญพระบารมี | จะแทนที่วรพุทธโพธิญาณ |
| กับอนึ่งซึ่งพระองค์ได้ทรงศิล | อันผ่องภิญโญยอดพระกรรมฐาน |
| มาช่วยป้องลมขัดอย่าพัดตราน | ขอบันดาลลมส่งให้ตรงไป |
| อนึ่งเขาในชลามัจฉาชาติ | ทั้งปิศาจพวกพรากอย่ากรายใกล้ |
| ให้ปลอดเหตุสารพัดกำจัดไภย | จำเริญไชยชมชื่นจนคืนมา |
| ครั้นสิ้นคำบรรยายพระพายพัด | พอคำสัจส่งท้ายก็ย้ายหา |
| ได้เห็นเหตุในพระเดชเดชา | ก็แล่นไปได้ทวาทศวัน |
| จึงถึงที่ว่าสามร้อยยอด | เขาหยุดทอดไหว้เทวทำขวัญ |
| ตามเคยสังเวยแก่เทวัญ | ที่สำคัญหลักคามเคยมา |
| แล้วใช้ใบบากข้ามไปตามเข็ม | ค่อยเก็บเล็มลมไปด้วยใบผ้า |
| ได้สองวันแต่สัญจรคลา | ครั้นถึงกึ่งกลางมหาสมุทไทย |
| จึงบูชาตรงน่าพุทไธมาศ | เส้นสาดลงท้องทเลใหญ่ |
| กระดาษเผารินเหล้าแล้วลอยไป | เขาว่าไหว้ผีน้ำในท่ามกลาง |
| แต่จากนั้นสองวันก็ไปเห็น | พระสุริยหย่อนแสงเย็นถึงเกาะขวาง |
| ชโงกเงื้อมเอื้อมแอบอยู่แทบทาง | กระเด็นโดดอยู่กลางวารี |
| แต่ตราบค่ำย่ำรุ่งจนเรืองแสง | ก็แล่นแซงเสียดพ้นคิรีศรี |
| ถึงเกาะมันคิดว่ามันยังมากมี | ได้ถามถี่ว่าบุราณประมาณมา |
| แล้วไปสองวันเล่าก็เขาขนุน | บ้างเรียกเกาะกุ๋นตุ๋นภูผา |
| เปนสองเกาะน้อยใหญ่แต่ไกลตา | กับขอบฝั่งนั้นสักห้าโยชน์ปลาย |
| ก็ใช้ใบไปกลางที่หว่างนั้น | ถึงสลุบกำปั่นไปค้าขาย |
| จะแล่นนอกนั้นไม่ได้ใกล้เกาะทราย | จำเภาะบ่ายเข้าหว่างเปนทางจร |
| เขาล้มไก่ลงไหว้เทเวศร์ | ตามเพศที่สถิตย์อยู่ศิงขร |
| บรรดาพวกเรือค้าเภตราจร | ถวายกรตามตำแหน่งทุกแห่งไป |
| ครั้นถึงแหลมเลี้ยวน่าเมืองปาสัก[๗] | ก็ประจักษ์ปากน้ำพอจำได้ |
| เห็นเรือญวนยืนแจวเปนแถวไป | เขาใช้ใบเล็มล่าออกหากิน |
| แล้วไปสองวันครึ่งก็ถึงไศล | เห็นปากน้ำญวนใหญ่ก็ใจถวิล |
| เกลือกจะออกชิงไชยสิไพริน | ก็คิดสู้กว่าจะสิ้นสุดที |
| แล้วก็ไปสามวันถึงบรรพต | นามกำหนดช้างข้ามคิรีศรี |
| ตระหง่านเขาง้ำเงาชลธี | เขาว่ามีเปนนิทานบุราณมา |
| ว่าเขานี้อัคคีกาลวาต | เมื่อไฟฟ้าผ่าฟาดลงภูผา |
| แล้วลุกไหม้ไล่เลียลามศิลา | พฤกษาจึงไม่ลัดระบัดใบ |
| ดูก็เหมือนหนึ่งจะต้องทำนองกล่าว | ด้วยเรื่องราวรอยมีอยู่ที่ไศล |
| แล้วแล่นผ่านพ้นสถานที่นั้นไป | จนอุไทยแจ่มแจ้งโพยมบน |
| ก็ลุยังอินตั้งตัวบุตร | สูงสุดเทิดเทียมพระเวหน |
| ตระหง่านเขาเงาดำลงง้ำชล | ฝ่ายบนเบื้องจอมคิรินราย |
| มีศิลาหนึ่งปักเปนกำหนด | ปลาดหลากกว่าบรรพตทั้งหลาย |
| ฟังแถลงหลายปากมามากมาย | ว่าเปนศรนารายน์อวตาร |
| เมื่อเสด็จออกดงไปทรงพรต | ยังบรรพตศาลาไลยไพรสาณฑ์ |
| ทรงแผลงสาตรศรไปรอนราญ | พิฆาฏมารซึ่งแปลงเปนกวางมา |
| แล้วสาปศรให้เปนท่อนศิลาปัก | จึงประจักษ์อยู่ที่จอมภูผา |
| ทรงสถานที่ประมาณสมมุติมา | ก็หมายตาเหมือนจะต้องบุราณกาล |
| ฝ่ายฝูงคณาอารักษ์ | สิทธิศักดิเข้าสู่สิงสถาน |
| ผู้ไปมาบูชาเชี่ยวชาญ | วิไสยพาลพานิชนิยมมา |
| แต่แปลกอย่างออกที่ทำสำเภาน้อย | กระจ้อยร่อยพอพึงเสนหา |
| เอาเชือกเสาเพลาใบใส่เภตรา | แล้วเย็บผ้าถุงเสบียงเรียงราย |
| บรรดามีเงินทองของเอมโอช | สรรพโภชน์ใส่ลงบรรจงถวาย |
| เอากระดาษวาดรูปทุกตัวนาย | ทั้งนายท้ายต้นหนทุกคนไป |
| แล้วยกสำเภาน้อยลงลอยน้ำ | เหมือนถ่ายลำที่ร้ายให้คลายได้ |
| เผากระดาษฟาดเคราะห์เสดาะไป | ตามวิไสยสัญจรแต่ก่อนมา |
| แล้วจากนั้นสองวันก็เห็นเขา | เปนขอบเงายืดยาวไปนักหนา |
| ค่อยแล่นคล่องไปได้สองทิวารา | ก็ถึงวาโหลฦกทเลวน |
| เปนที่ข้ามตามทางไปกวางตุ้ง | เห็นสุดมุ่งหมอกมืดไม่เห็นหน |
| แล้วก็กว้างกว่าทางทุกตำบล | ก็พึงยลเขาบูชาเปนอาจินต์ |
| กำหนดแต่เขาขวางที่ทางมา | เปนภาราเหล่าล้วนแต่ญวนสิ้น |
| จนวาโหลขอบแคว้นแดนศีขริน | จึงสุดดินสิ้นเขตรนิเวศญวน |
| ก็บ่ายข้ามตามบูรพาภาค | แสนวิบากคลื่นใหญ่ก็ใจหวน |
| แต่หาวเหียนป่วนเปี่ยนสกนธ์กวน | ด้วยเมาซวนรากรื้อระทมทน |
| แล้วบังเกิดพยุใหญ่จนใบกลับ | ทั้งคลื่นทับเทฟองทั้งนองฝน |
| เปนพยุพยับทั่วมัวมน | กำลังฝนแลบพรายกระจายไป |
| เสียงคลื่นประหนึ่งพื้นสุธาวาศ | จะวินาศไปด้วยชลไม่ทนได้ |
| ตลึงนิ่งเห็นเขาวิ่งวุ่นวายไป | บ้างร้องไห้รักตนอยู่ลนลาน |
| บ้างก็ยึดมัดไม้ใบเก่า | บ้างก็เฝ้าถังน้ำแลสำป้าน |
| เห็นการผิดแล้วก็คิดนมัสการ | สละพาลภาวนารักษาตน |
| จะแลฝั่งที่หยุดก็สุดเนตร | จะสังเกตพึ่งพนัศก็ขัดสน |
| แต่นั่งแลดูตากันห้าคน | เห็นจะจนเสียในท้องทเลลาน |
| สุดคิดจึงอุทิศถึงพระเดช | มาปกเกษช่วยชีพสังขาร |
| เดชะตะบะบุญพระคุณฌาน | ลมพาลก็ค่อยเปลาบันเทาพลัน |
| เภตราจึงค่อยฟื้นขึ้นคลื่นได้ | จึงชักใบขึ้นรอไว้พอผัน |
| ครั้นลมหายค่อยสบายอารมณ์ครัน | ถึงกระนั้นยังไม่ศุขสักราตรี |
| ถ้ากลางคืนก็ได้ชื่นแต่แสงจันทร์ | ทิวาวันก็ได้ชมแต่รังษี |
| กับจะดูมัจฉาในวารี | ก็มีแต่พวกพรรค์จะอันตราย |
| ที่ตามล้อมตอมว่ายนั้นหลายหมู่ | ก็เหลือรู้จะกำหนดจดหมาย |
| ชลาดำด้วยน้ำเค็มพราย | ทั้งสุดสายดิ่งร้อยห้าสิบวา |
| จะดูโดยทิศใดก็ใจหวาด | วิปลาศเห็นวาฬขึ้นข้างขวา |
| ประมาณยาวราวสามสิบห้าวา | ที่ท่อนหน้าไม่ตระหนักประจักษ์ใจ |
| เห็นคล้ายกุ้งที่กะพุ้งแพนหาง | ประมาณกว้างนั้นสิบห้าวาได้ |
| แต่โดยลมอมชลที่พ่นไป | ก็สูงได้โดยหมายกับปลายตาล |
| เขาก็กลับใบบากออกจากที่ | คเนหนีจะให้พ้นแถวสถาน |
| เอาธูปเทียนบวงบนขึ้นลนลาน | วันทนาปลาวาฬวุ่นวาย |
| แล้วเขาทำเป็ดไก่ไหว้เทเวศร์ | ตามเภทที่ทเลแล้วเทถวาย |
| แต่ขลุ่ยขลุกแล้วลุกขึ้นโปรยปราย | กระดาษพรายเผาเพลิงถเกิงเรือง |
| เย็นเช้าไหว้เจ้าด้วยม้าฬ่อ | พระหมาจอฟังอึงคนึงเนื่อง |
| ครั้นค่ำแขวนโคมเคียงเรียงเรือง | ตลอดเบื้องน่าท้ายที่รายไป |
| ครั้นอรุณเรืองแสงสุริโยภาษ | เยี่ยมราชคิรีศรีไศล |
| เห็นชอุ่มตะคุ่มเขียวไกล | ตลอดไปล้วนเหล่าคิรินราย |
| เขาบอกกันว่านั่นแลขอบเขตร | เปนประเทศที่จีนทั้งหลาย |
| ก็ชื่นเริงบรรเทิงร่ำทำกรุยกราย | บ้างธิบายบอกเบื้องเรื่องคิรี |
| อันโหลบานนี้ทวารแต่ชั้นนอก | ที่เข้าออกกวางตุ้งกรุงศรี |
| จำเพาะทางเข้าหว่างคิรีมี | ครั้นลมดีก็ได้แล่นเข้าโหลบาน |
| ขึ้นยืนดูผู้คนมั่งคั่ง | ฝรั่งตั้งเต็มเกาะมะเกาสถาน |
| เปนท่วงทีหนีไล่ก็ได้การ | มีกำแพงสามด้านดูดี |
| เห็นสำเภาเข้าครันกำปั่นทอด | แลตลอดดูไปไม่สุดที่ |
| แต่มิ่งไม้ไร้สิ้นทุกคิรี | บ้างที่มีคนตัดไม่ลัดทัน |
| แต่นั่งดูภูผาศิลาลาด | ดังประพาศหิมพานต์พนาสัณฑ์ |
| ที่วุ้งเวิ้งเชิงผาเปนน่าบัน | บ้างเปนขอบคันกุฎีดา |
| ที่เลื่อมลายเล่าก็ชมเหมือนพรมลาด | ที่ขาวดาดไปก็ดูดังปูผ้า |
| ที่เยี่ยมย้อยออกมาห้อยถึงคงคา | จะไปมาเลี้ยวหลีกครรไลไคล |
| เห็นเรือเท้งเที่ยวท่องทำมัจฉา | ดูดาไปแต่ล้วนเสาไสว |
| จนสุดเนตรสังเกตไม่สุดใบ | ดังทัพใหญ่ยกหนักออกหักราญ |
| อันโดยทางลางเหล่าที่เว้นไว้ | ครั้นจะใส่ถ้วนถี่ให้วิถาร |
| เหลือสติจะดำริห์ให้รอบการ | ขอประมาณแต่นิราธานี |
| ถ้านับวันก็ได้สามสิบสามวัน | ถ้าสำคัญว่าเท่าไรในวิถี |
| ก็ได้สามร้อยโยชน์เศษสังเกตมี | ถึงทวารพยัคฆีทันใด |
| มีป้อมปืนยืนเยี่ยมอยู่สองฟาก | ปลาดหลากก่อเข้ากับเขาใหญ่ |
| ยังป้อมขวางไว้กลางชลาไลย | เรือไปสองข้างอยู่กลางคัน |
| เปนสง่าศึกงามทั้งสามป้อม | ที่ก่อล้อมล้วนแหล่งแกล้งสรรค์ |
| เอาโยธาเจนจัดให้ผลัดกัน | เปนนิรันดร์รักษาระวังการ |
| ฝ่ายจีนจงเอี้ยซึ่งเปนใหญ่ | ได้คุมไพร่สิบหมื่นรักษาสถาน |
| ก็ลงเรือรีบพลันมิทันนาน | มาถามการข่าวข้อคดีดี |
| ฝ่ายทูตตอบว่าพระราชสาร | พระผู้ผ่านอยุทธยาวดีศรี |
| มาจิ้มก้องโดยคลองประเพณี | จำเริญราชไมตรีตามโบราณ |
| ฝ่ายจีนจดหมายเอารายชื่อ | แล้วก็รื้อดูทรงส่งสัณฐาน |
| แต่จำกดจดไปจนไฝปาน | แล้วเกณฑ์เจ้าพนักงานลงคุมไป |
| กับทหารสามสิบใส่เรือรบ | เครื่องครบอาวุธสรรพไสว |
| พนักงานป้องกันให้ครรไล | ก็แล่นไปตามเรื่องรัถยา |
| เห็นวารีนั้นไม่มีมัจฉาชาติ | อรัญวาศเล่าก็ไร้รุกขา |
| บนอากาศขาดหมู่สกุณา | พสุธาดาดาษด้วยคนไป |
| เปนชาวคามนิคมวาสี | ช่างทำที่นั้นอุส่าห์น่าอาไศรย |
| ล้วนตึกก่อต่อเนื่องเปนเรื่องไป | ทุกวุ้งเวิ้งเชิงไศลละลานตา |
| ที่พ้นน้ำนั้นก็ทำเปนเรือกสวน | บ้างเพาะพวนปลูกผักก็หนักหนา |
| ที่ลุ่มลาดหาดน้ำก็ทำนา | ไม่มีป่าปลูกไม้ไว้มากมี |
| พื้นผลแต่ที่คนตระการรศ | จะกำหนดนามไซ้ก็ใช่ที่ |
| แต่เข้าคลองไปได้สองราตรี | ก็ถึงที่หยุดพักนัครา |
| เห็นกำปั่นแลสำเภาเขาค้าขาย | เปนทิวทอดตลอดท้ายคฤหา |
| ทั้งสี่แถวตามแนวนัครา | ก็ทอดท่าน่าเมืองเปนเรื่องกัน |
| แต่เสากระโดงที่ระดะตะกะก่าย | จนสุดสายเนตรแลแปรผัน |
| บ้างขึ้นล่องเที่ยวท่องจรจรัล | สุดอนันต์ที่จะนับจะคณนา |
| พิศภูมิสถานที่นัคเรศ | เปนขอบเขตรอยู่แนวเนินผา |
| มีกำแพงสามชั้นกั้นนัครา | ล้วนศิลาแลงปรับประดับดี |
| อันหอรบนางเรียงที่เรียงเรียบ | ไว้ระเบียบป้องกันบุรีศรี |
| มีป้อมขวางอยู่กลางชลธี | วารีแล่นรอบเปนขอบคัน |
| ตรงฟากเมืองไว้เครื่องข้างเรือรบ | ก็เตรียมครบทอดราอยู่ท่านั่น |
| พอขุกเหตุสังเกตคืนวัน | ก็เรียกทันถอยไล่ก็ได้ที |
| ที่กองเกณฑ์ให้ตระเวนก็สอดเสาะ | เที่ยวรายเราะเรือรอบบุรีศรี |
| สรรพสรรพาวุธไว้มากมี | ประจำที่จุกช่องอยู่อัตรา |
| เหล่าทหารประจำการกินเบี้ยหวัด | ก็เปลี่ยนผลัดกันพิทักษ์รักษา |
| ล้วนเกาทัณฑ์สันทัดอยู่อัตรา | ถือตำราที่โบราณท่านชิงไชย |
| ฝ่ายฝูงประชาชนชาติ | ก็เกลื่อนกราดกลุ้มมาไม่นับได้ |
| สพรั่งพร้อมล้อมพรูมาดูไทย | ทั้งชายหญิงวิ่งไขว่กันไปมา |
| บ้างลงเรือน้อยน้อยมาพลอยทัก | ยิ้มพยักด้วยไม่รู้ภาษา |
| บ้างลอยล้อมตอมรอบทั้งเภตรา | เอาผักปลามาจำหน่ายขายไทย |
| อันนารีเรือลากสำหรับจ้าง | นั้นรูปร่างหมดจดสดใส |
| นวลนิ่มจิ้มลิ้มลไมใจ | เมื่อดูไกลเอกเอี่ยมลออตา |
| ครั้นเข้าใกล้ก็เห็นเลือดชายจะเผือดผาด | ด้วยการสวาดิไม่หลีกเลือกภาษา |
| แขกฝรั่งอังกฤษวิลันดา | จะไปมาย่อมได้อาไศรยกัน |
| ต้องห้ามทั้งมิให้ไปอยู่บก | ประจำพกแหล่งหลักสำนักนั่น |
| ประกวดดีดูที่นับถือกัน | ไม่เว้นวันชายหาจึงว่าดี |
| แต่บรรจงจริตจัดผัดภักตร์ | บำรุงรักมิให้ชายหน่ายหนี |
| กันไรให้วิไลยกับเมาฬี | มวยมีดอกไม้เงินงาม |
| นุ่งกังเกงใส่เสื้อที่สังเกต | ทำแปลงเพศก็พอเอี่ยมออกสนาม |
| รู้ชำเลืองประปรายให้ชายตาม | แต่ต้องห้ามมิให้ไทยไปพบพาน |
| ถ้าไปไหนพอพักสำนักนั่ง | ไม่ระวังก็กระโจมเอาสูงสถาน |
| วิไสยเมืองเขาเปนเรื่องราวพาล | ถึงนอนคลานข้ามได้ไม่ถือกัน |
| บำรุงเรือแต่ให้เกื้อการสังวาศ | นั้นปูลาดจัดแจงแกล้งสรรค์ |
| ล้วนภู่กลิ่นฟุ้งอบตระหลบครัน | ปะไม่ทันรู้เข้าก็เอาแพง |
| เขามาชี้แจงความให้ตามกฎ | ในกำหนดที่ตระหนักประจักษ์แจ้ง |
| ว่าสุวรรณขาวเหลืองเครื่องทองแดง | ทั้งแพรไหมเหล็กแท่งแลสาตรา |
| มิให้ไทยเอาหญิงมาพิงพาด | อันการสวาดินี้กำชับกันหนักหนา |
| ที่รักตัวเขาก็กลัวไม่พานพา | ที่แกมกล้าก็เข้ากลั้วเอาตัวพัน |
| เสียแรงมาพาร่างถึงกวางตุ้ง | เขม้นมุ่งว่าจะลองก็ต้องพรั่น |
| ได้ชมงามอยู่แต่ไกลมิได้กัน | ครั้นถึงวันรวิวารเวลา[๘] |
| ภัทรบท[๙]กำหนดปีอุศุภศก[๑๐] | ข้างหมูอี้จงตกเขาปฤกษา |
| แล้วมารับคำนับราชสารา | กับทูตาข้าหลวงทั้งปวงไป |
| ขึ้นขี่เกวียนจรดลด้วยคนหาม | ดำเนินตามที่ทางถนนใหญ่ |
| ศิลาลาดดาดปูที่ดูไป | นั้นอำไพเรียบริมรัถยา |
| อันร้านรายขายของทั้งสองฟาก | ปลาดหลากล้วนทำด้วยฉำฉา |
| ประจงเจียนเขียนวาดแล้วชาดทา | ที่ตั้งน่าตรงร้านกระดานทอง |
| เปนวิไสยลูกค้าบรรดาขาย | จาฤกรายไว้ให้ดูรู้ของ |
| ที่กระถางธูปเทียนนั้นเขียนทอง | ทั้งเตียงรองหลั่นลดนั้นรจนา |
| อันเครื่องร้านที่สำหรับประดับของ | ล้วนแก้วแหวนเงินทองนั้นนักหนา |
| แพรพรรณสรรพสิ่งละลานตา | ทั้งเสื้อผ้ามุ้งม่านตระการใจ |
| ทั้งถ้วยโถโอจานแลจันอับ | จะคณนานามนับไปเปนไหนไหน |
| บ้างหาบคอนร่อนขายอุบายไป | บ้างเคาะไม้แทนปากก็มากมาย |
| อันหมูแพะแกะกะทิงมหิงส์ห่าน | วันละพันก็ไม่พานพอขาย |
| เต็มตลาดดาษดูไม่รู้วาย | บ้างซื้อจ่ายวุ่นไขว่กันไปมา |
| มีแต่จะฆ่าสัตว์ตัดชีวาตม์ | เปนตรุษสารทไถยจิตรข้างมิจฉา |
| ไม่อายบาปหยาบพ้นที่คณนา | ความอุส่าห์มิให้เสียสิ่งไรไป |
| ที่น่ากว้านร้านตลาดนั้นกวาดเลี่ยน | ตะลิบเตียนมิให้มีสิ่งใดได้ |
| อันหญิงชายประชาข้าเวียงไชย | ก็วิ่งไขว่ซ้อนหน้ามาอลวน |
| บ้างอุ้มลูกจูงยายตะพายหลาน | ก็ลนลานวิ่งเบียดกันเสียดสน |
| ที่ชรามายากลำบากตน | ก็ขี่คนรีบเร่งมาเล็งแล |
| เอาแว่นตาติดเนตรเข้าเพ่งพิศ | หวังจิตรให้รู้จักตระหนักแน่ |
| ทั้งสาวหนุ่มกลุ้มกลัดมาอัดแอ | ซ้อแซ้เพ่งพิศพินิจไทย |
| อันหมู่สาวสุดามัชฌิมาหม้าย | นั้นแต่งกายแซมมวยด้วยไม้ไหว |
| ที่เยี่ยมยลอยู่บนตึกใน | นั้นอำไพพิศพริ้งพรายตา |
| ดูยืนแต่ละอย่างกับนางเขียน | ทั้งจีบเจียนยั่วยวนเสนหา |
| ผัดภักตร์ผิวพรรณดังจันทรา | ไนยนากวัดแกว่งดังแสงนิล |
| นาสิกเสื้องทรง[๑๑]ดังวงขอ | งามฅองามคิ้วควรถวิล |
| งามเกษดำเพศภุมริน | ปักปิ่นมวยห้อยสร้อยสุวรรณ |
| ปากแดงนั้นด้วยแสงลิ้นจี่แต้ม | เมื่อยิ้มแย้มน่าชมภิรมย์ขวัญ |
| ใส่เสื้องามสามสีสลับกัน | พื้นสุวรรณแวววาบวิไลยใจ |
| แม้นองค์พระธิดาดวงสมร | จะเอกเอี่ยมอรชรสักเพียงไหน |
| แต่ได้ดูหมู่ข้ายังอาไลย | ดังสายใจนี้จะยืดไปหยิบชม |
| เห็นการอายทีชม้ายแล้วเมียงภักตร์ | ก็ประจักษ์แต่ว่าต่างภาษาสม |
| แต่ศรเนตรเสียบเนตรสังเกตคม | ยิ่งนิยมตอบต้องตลอดใจ |
| ถึงต่างชาติกันก็ดีโลกีย์จิตร | อันการคิดนี้จะเว้นแก่ใครไฉน |
| ก็ห้ามเห็นไว้ให้เปนประมาณใจ | แล้วครรไลตามรัถยามา |
| อันชมสาวที่ชาวสถลมาศ | ไม่อุจาดเหมือนจีนประจำท่า |
| อันรูปทรงสรรเสริญจำเริญตา | ครั้นพิศเบื้องบาทาก็เสียดาย |
| เอาผ้าคาดขึงเหนี่ยวจนเรียวรัด | พาวิบัติอินทรีย์ให้มีสลาย |
| จะดำเนินมิใคร่ตรงพอทรงกาย | ย่อมใช้ชายขายค้ามาให้กิน |
| มีแต่จะพึ่งผัวเปนครัวใช้ | ตัวได้แต่จะร่วมภิรมย์ถวิล |
| แต่ชายถ่อยทุจริตผิดกระบิล | ย่อมคว่ำผินประดิพัทธอยู่อัตรา |
| จะเข้าออกนอกในก็ใช้สอย | บุรุษรูปน้อยน้อยโอ่อ่า |
| อันยาจกวรรณิพกที่ไปมา | เที่ยวภิกขาจารขอไม่พอกิน |
| ก็อุบายทำกายนั้นต่างต่าง | จะร่ำปางโดยดูไม่รู้สิ้น |
| บ้างอุจาน[๑๒]ทานทำทั้งกายิน | บ้างนั่งวอนนอนดิ้นลงโดยจน |
| บ้างก็เอามีดสับจับอิฐต่อย | จนโลหิตแดงย้อยไปเต็มถนน |
| มิได้ของแล้วก็ร้องไม่จรดล | ไปเห็นจนก็ได้คิดอนิจจา |
| อันเหล่าเจียงทหารใหญ่ในกรุงศรี | นั้นใส่หมวกจามรีถ้วนหน้า |
| แวดล้อมเหล่าไทยให้ไคลคลา | ใครผ่านหน้าตีต้อนตะบึงไป |
| ก็ลุดลตำบลกงกวนเก่า | สถานทูตเคยเข้าอยู่อาไศรย |
| เปนตึกตรอกอยู่นอกเวียงไชย | ก็เชิญราชสารไว้ที่ควรการ |
| แล้วส่งของที่คุมไปขึ้นไว้ห้าง | ตามร่างเรื่องตราโกษาสาร |
| ทั้งสองห้างตามอย่างธรรมเนียมนาน | แล้วแจ้งของที่ประทานนั้นออกไป |
| ข้างจงตกหมูอี๋[๑๓]ผู้มีสติ | เขาดำริห์แล้วไม่รับประทานได้ |
| ว่ากฎห้ามกวดขันถึงบรรไลย | ประนมไหว้ควรขอบพระคุณมา |
| แล้วให้คนเร็วรีบยังนัคเรศ | ถวายเหตุราชคฤคฤๅหา |
| แต่กำหนดนับไว้ทั้งไปมา | นี่ทางม้ายี่สิบเจ็ดราตรี |
| ผู้ถือสารจึงเอาสารรับสั่งส่ง | ให้กับจงตกดูหมูอี๋ |
| แล้วคัดข้อสารามาพาที | ว่าพระเจ้าหมื่นปีนั้นโปรดปราน |
| ให้ส่งทูตไปถวายอภิวาท | ตามราชตำราบุราณสาร |
| กับสิ่งของในคลองบรรณาการ | ที่นอกอย่างบุราณมีมา |
| นั้นไม่รับครั้นจะกลับให้คืนของ | ระวางคลองเหมือนไม่แสนเสนหา |
| เสียดายราชไมตรีที่มีมา | ทางทเลก็เปนท่ากันดารนาน |
| ก็ควรขายจำหน่ายเอาทุนทรัพย์ | ให้คืนกลับอยุทธยามหาสถาน |
| แต่ช้างนอนั้นเปนข้อประสงค์นาน | ให้บอกบรรณาการขึ้นส่งไป |
| อันจังกอบสินค้าบรรดาของ | นั้นปลงปองโปรดปรานประทานให้ |
| ให้นายห้างปฤกษาข้าหลวงไทย | ตามใจจำหน่ายขายกัน |
| แต่ข้อทูตที่จะได้ไปอภิวาท | ยังพระบาทหมื่นปีศรีสวรรค์ |
| ต่อแล้วการเคารพอภิวันท์ | ปั้นสื้อนิ้มหนำโหลาน |
| เปนปิ่นปักหลักจีนทุกจังหวัด | เหมือนไทยถือน้ำพิพัฒน์พิธีสถาน |
| ประชุมชอบพร้อมหน้าบูชาการ | วันประสูตรพระผู้ผ่านนัครา |
| ครั้นถึงวันที่จะทำโดยกำหนด | เดือนสิบเอ็ดขึ้นทศมาศา |
| จึงจงตกหมูอี๋ให้ลีลา | มาเชิญทูตกับข้าหลวงจร |
| ไปอภิวันท์ปั้นสื้อในนัคเรศ | ตามเพศขุนนางแต่ปางก่อน |
| ข้างทูตไทยผู้จะไปถวายกร | ก็ผันผ่อนแต่งแง่ให้งามทรง |
| เปนคนเจนชัดเช่นในเชิงเก่า | ถึงแก่เถ้าก็จริตยังหยิบหย่ง |
| นุ่งยกช่องกระจกโจงผจง | ฉลององค์อัดตลัดประทานงาม |
| เอาเสนากุฏใส่วิไลยเกษ | ดังไชยเชษฐบุราณชาญสนาม |
| พระพี่เลี้ยงข้าหลวงทั้งปวงตาม | ทหารหามคันเกี้ยวด้วยกันไป |
| ครั้นไปถึงที่ประตูเห็นหมู่ทหาร | ริมทวารขัดดาบดูไสว |
| ทั้งสองแถวรัถยาดาไป | ที่ชั้นในไว้เหล่าที่เกาทัณฑ์ |
| ทั้งง้าวปืนยืนงามไปตามถนน | ที่ว่างคนลดเลี้ยวเปนหลายหลั่น |
| ถึงสถานที่จะได้ไปอภิวันท์ | พิศพรรณเพียงจะแลละลานตา |
| ล้วนปิดทองธรรมชาติแล้ววาดเขียน | ธงเทียนพื้นสุวรรณเลขา |
| ที่ถิ่นฐานสอ้านโอฬาร์ | รจนาโคมเคียงเรียงกัน |
| อันโรงรีซึ่งเปนที่สำหรับรับ | นั้นประดับแพรแดงแกล้งสรรค์ |
| ใส่ภู่รายข่ายรอบเปนขอบคัน | เอาพื้นพรรณแพรลาดเปนหลังคา |
| แล้วก็แซมดอกไม้กับใบสน | เปนที่ยลนับถือกันหนักหนา |
| พอจงตกหมูอี๋ลีลามา | ทั้งขุนนางซ้อนหน้ามาเนื่องกัน |
| แต่ยืนรับคำนับก็หนักหนา | ออกระอาแล้วไม่วายที่ผายผัน |
| ครั้นพร้อมหน้าแล้วก็พากันจรจรัล | ไปอภิวันท์ปั้นสื้อสำหรับมา |
| เขาขุยขลุกลุกพร้อมแล้วกรอมกราบ | ข้างเหล่าไทยมิใคร่ราบแต่โรยหา |
| ก็กลั้นสรวลอยู่จนถ้วนทั้งสามครา | แล้วกลับมาสถิตย์โรงเมื่อแรกไป |
| จงตกให้ยกโต๊ะมาตั้งเลี้ยง | ตลอดเรียงรวดรายทั้งนายไพร่ |
| ครั้นเสพย์เสร็จสำเร็จกันจะครรไล | หมูอี๋จึงปราไสด้วยวาจา |
| เราปั้นสื้อด้วยกันในวันนี้ | ก็เปนที่บุญธรรม์นั้นหนักหนา |
| ครั้นสายแสงแรงศรีพระสุริยา | ก็ต่างคนต่างคลาไปจากกัน |
| ฝ่ายทูตก็คืนควรกงกวนเก่า | คำนวณเนานับนานอยู่ที่นั่น |
| ครั้นถึงเดือนสิบสองศุกรวัน | ขึ้นสำคัญสามค่ำจะจำจร |
| หมูอี๋จึงให้เชิญพระราชสาร | บรรณาการทูตอันจะผันผ่อน |
| ประดับด้วยนาวาสถาวร | ขึ้นนครราชคฤห์คราวดี |
| อันโดยทางที่จะไปนั้นไตรมาศ | จึงถึงราชปักกิ่งกรุงศรี |
| ฝ่ายทูตเขาจะไปเห็นได้ดี | เพราะธุลีบาทคุ้มคลุมไป |
| อันพวกผู้อยู่ขายจำหน่ายของ | แต่นั่งตรองนอนตรอมจนผอมไผ่ |
| ที่ขาดเหลือเจือครบบรรจบไป | ก็มีในบาญชีว่าทั้งห้าบาน |
| ครั้นเสร็จของเงินทองสำเร็จรับ | แล้วประดับเภตราจะมาสถาน |
| ความดีใจประหนึ่งได้วิมานปาน | แต่นับวารคอยเคร่าทุกเช้าเย็น |
| อันเหล่าไทยที่ได้ไปเปนเพื่อนยาก | ข้ามทเลลำบากนั้นแสนเข็ญ |
| แต่ตรากน้ำตรำฝนแล้วทนเย็น | จะนั่งนอนแต่เขม้นไม่เว้นวาง |
| อันที่ท่านสี่ลำสำเภาหลวง | นั้นพุ่มพวงสารพัดไม่ขัดขวาง |
| จะแสนยากอยู่แต่เหล่าที่เช่าระวาง | ปิ้มปางจะไม่เห็นว่าเปนกาย |
| หากพระขันติคุณกรุณภาพ | ก้มกราบถึงพระบาทไม่ขาดสาย |
| จึงได้พ้นไภยันอันตราย | รอดตายมาชื่นคืนเมือง |
| เอากตัญญูตั้งระวังผิด | ราชกิจนั้นอุส่าห์ไปว่าเนื่อง |
| ที่ภักดีโดยการก็งานเปลือง | ไม่ยักเยื้องกิริยาเหมือนราไชย[๑๔] |
| เมื่อท่านยุกรบัตรหาปฤกษาของ | ก็ปิดป้องโรคาไม่มาได้ |
| เอาอาสัจที่วิบัตินั้นบอกไป | พะวงใจอยู่ด้วยรักข้างลักชม |
| อีดอกทองราวทองธรรมชาติ | พิศวาสมิได้เว้นวันสม |
| จนโรคันปันทบข้างอุปทม | เสนหาส่าลมขึ้นเต็มตัว |
| ครั้นเขาถามเขาหยอกก็บอกพราง | จนนายห้างยืนชี้ลงที่หัว |
| แล้วเขาภ้อว่าเจ้าคุณนี้บุญตัว | จึงจับได้แต่ไอ้วัวนั้นไปแทน |
| ทำให้อ้อนวอนความถึงสามกลับ | เขาจึงปรับเอาแต่น้อยก็ร้อยแผ่น |
| หากเอาเงินหลวงใส่ไปให้แทน | จึงได้พ้นค่าแผ่นเพราะทำดี |
| ให้เขาชมชาวเราว่าเจ้าชู้ | พิเคราะห์ดูก็เปนน่าบัดสีผี |
| พลอยเอาตมแต้มหน้าให้ราคี | มิเสียทีเจ้าใช้ไปได้อาย |
| ประการใดไปทางระวางเหตุ | ก็สังเกตรัถยาเข้ามาถวาย |
| เห็นการค้าเหลือบ่าจะแบกตะพาย | ถ้าหักค่ายฤาตีทัพขอรับไป |
| ไม่เห็นช่องเลยว่าของพระราชทรัพย์ | จะได้กลับฤามากลายเปนง่ายได้ |
| แล้วแสนยากที่ทเลคะเนไกล | ก็กลับพามาได้สดวกดี |
| ดังเทวามาสุมประชุมทรัพย์ | ไว้สำหรับเนื้อหน่อพระชินศรี |
| จะสร้างสมอบรมพระบารมี | ในยุคนี้บรรจบให้ครบกัลป์ |
| ชรอยอรรคบุรุษอุดมวงษ์ | ในสิบองค์โพธิสัตวดุสิตสวรรค์ |
| ได้ลัทธยาเทศทายทำนายธรรม์ | ในอนันตสำนักชิเนนทร์นาน |
| จึงดลใจให้พระองค์ทรงนั่ง | บัลลังก์รักรศพระกรรมฐาน |
| ให้ทรงเครื่องนพรัตน์ชัชวาล | พระชมฌานแทนเบญจกกกุภัณฑ์ |
| เอาพระไตรลักษณ์ทรงเปนมงกุฎ | ก็งามสุดยอดฟ้าสุธาสวรรค์ |
| เอาพระศีลสุจริตในกิจธรรม์ | เปนสุวรรณเนาวรัตน์สังวาล |
| เอาพระวิมุติธรรม์เปนคันฉัตร | เอาพระสัจเปนระไบไพศาล |
| ล้วนเครื่องศีลวัตรอันชัชวาลย์ | พระอุเบกขาญาณเปนธารกร |
| เอาพระไวยปัญญาเปนอาวุธ | ตัดวิมุติสงไสยแล้วสั่งสอน |
| สว่างแจ้งกว่าแสงทินกร | สถาวรทั่วโลกแลงาม |
| จะดูโดยโลกีย์เปนที่รัก | ก็งามนักสุดโลกเหลือถาม |
| จะดูฤทธิเล่าก็คล้ายนารายน์ราม | จะชูงามไปทั่วกัลปา |
| ขอพรพระศรีรัตนไตรย | อันเปนใจจอมพุทธสาสนา |
| ช่วยบำบัดตัดบาปธรรมา | ให้ลุโดยเจตนาโพธิญาณ |
| ขอพรบรเมศวร์เรืองฤทธิ | ซึ่งสถิตย์อุศุภราชเรืองสถาน |
| เชิญช่วยพระองค์ทรงชนมาน | ให้คงการกำหนดพระไทยตรอง |
| ขอพระพิศณุพงษ์ทรงสังข์ | ประธมทิพบัลลังก์ภุชงค์ฉลอง |
| ช่วยล้างมารผลาญหมู่ศัตรูปอง | ให้มาซ้องเศียรก้มบังคมคัล |
| ขอบวรบงกชพิวัลย์ไว | ที่ครรไลหงษ์ทิพรังสรรค์ |
| ช่วยดับโศกวรรณโรคโรคัน | ให้ทรงพระฉวีวรรณสมบูรณ์งาม |
| ขอพรสหัสไนยครรไลคช | สารเสวตรตรีทศเศียรสาม |
| ช่วยดำรงดำริห์ชี้คดีความ | พยายามไพร่ฟ้าประชาชน |
| อันสมบัติในจังหวัดทวีปนี้ | ให้อยู่ในพระบารมีทุกแห่งหน |
| ให้พระเกียรดิก้องฟ้าสุธาดล | ขอพระชนม์ได้ร้อยพระวษาเอย ๚ |
[๑] หมายถึงประเทศจีน คติโบราณเรียกประเทศจีนว่าราชคฤห์ มีปรากฏในหนังสือเก่าๆ คฤาหา เป็นสร้อยคำของราชคฤห์
[๒] นอกจิ้มก้อง – ภาษาจีน จิ้มแปลว่าให้ ก้องแปลว่าของกำนัล ในที่นี้หมายถึงของกำนัลนอกเหนือจากเครื่องราชบรรณาการตามธรรมเนียม
[๓] บรรณาการ – เครื่องราชบรรณาการซึ่งทูตนำไปตามธรรมเนียม
[๔] วันภุมเชษฐมาสี – วันอังคาร เดือน ๗
[๕] กาฬปักษ์ – ข้างแรม
[๖] ประจุสสมัย – เวลาเช้า
[๗] ปาสัก – ชื่อเมืองในญวน
[๘] รวิวาร – วันอาทิตย์
[๙] ภัทรบท – ๑ ค่ำ
[๑๐] อุศุภศก – ปีฉลู
[๑๑] เสื้องทรง หมายถึงรูปร่างสูงแหลม
[๑๒] อุจาน หมายถึงอุจาด
[๑๓] จงตกหมูอี๋ – อุปราชเมืองกวางตุ้ง
[๑๔] หลวงราไชย
