วันที่ ๕ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๘๒ ดร

บ้านซินนามอน ปีนัง

วันที่ ๕ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๔๘๒

ทูล สมเด็จกรมพระนริศ ฯ

ลายพระหัตถ์เวรฉบับวันอังคารที่ ๒๘ พฤศจิกายน มาถึงปีนังคราวเมล์วันพฤหัสบดีที่ ๓๐ ผ่านพนักงานตรวจมาถึงหม่อมฉันอย่างเรียบร้อยเมื่อวันเสาร์ที่ ๒ ธันวาคม ช้ากว่าปกติ ๒ วัน และมีตราสำคัญของพนักงานเปลี่ยนใหม่เป็นอักษรว่า Passed for transmission แทน มีเลขบอกกองตรวจอย่างแต่ก่อน

​สนองลายพระหัตถ์

หม่อมฉันประหลาดใจที่จดหมายเวรของหม่อมฉันไม่ถึงพระหัตถ์ในวันเสาร์ตามควร ตอนนี้หม่อมฉันส่งจดหมายเวรทิ้งไปรษณีย์ทุกวันอังคารมาหลายสัปดาหะแล้ว จะไปค้างอยู่ที่ไหนคาดไม่ถูก แต่จดหมายเวรก็ไม่เป็นเรื่องเร่งร้อนอันใด ได้รับคลาดวันไปก็เป็นแต่รู้สึกรำคาญบ้างเล็กน้อยเท่านั้น

หม่อมฉันขอขอบพระคุณที่ได้ทรงประทับเป็นประธานในการหมั้นหญิงเพียรกับชายประสบสุข ดูเหมือนเขากำหนดจะแต่งงานในเดือนมกราคม คงไปเชิญเสด็จท่านทรงอำนวยการพิธีแทนตัวหม่อมฉันที่วังวรดิศ

ที่ทรงปรารภถึงประเพณีแต่งงานสมรสที่ทำกันมาแต่ก่อน หม่อมฉันใคร่จะทูลสนองวินิจฉัยของหม่อมฉันบ้าง แต่เวลานี้กำลังหมกมุ่นอยู่ ในการรวมหนังสือเรื่องมอญที่เจ้าภาพเขาจะพิมพ์ในงานศพพระยาพิพิธสมบัติ (ปุย คชเสนี) ให้ทันส่งไปกับหม่อมเจิมซึ่งจะกลับไปกรุงเทพฯ ณ วันศุกร์ที่ ๘ นี้ ขอประทานผลัดต่อไป

ที่พลอยทรงเสียโต๊ะเสวยเพราะไฟไหม้โรงช่างไม้ที่รับไปซ่อม ณ ถนนสีลมนั้น ก็เป็นยามพระเคราะห์แต่ไม่ร้ายทีเดียว ​เพราะมีเคราะห์ดีเป็นเหตุให้คุณโตรั้งรอโต๊ะเก้าอี้ทั้งชุดไว้ ควรถือว่าสิ้นพระเคราะห์ไปที คนจำพวกที่ไปคุ้ยหาของตามซากเรือนถูกไฟไหม้นั้น น่ารู้ว่าจะได้อะไร ต่างว่ามีเพชรนิลจินดาหมกซ่อนอยู่ ของเหล่านั้นกรรมสิทธิ์ก็ยังอยู่กับเจ้าของเรือน คนไปคุ้ยจะถือเอาเป็นของตนได้แต่สิ่งซึ่งเจ้าของเขาทอดอาลัยสละแล้ว หม่อมฉันคิดไม่เห็นว่าจะได้อะไรคุ้มค่าเหนื่อยที่ไปคุ้ยหาของ

เรื่องน้ำมากในกรุงเทพ ฯ ปีนี้ สังเกตตามที่ทรงพรรณนามาดูไม่มากเท่าใดนัก ที่น้ำขึ้นท่วมตลิ่งเป็นเพราะน้ำทะเลเป็นปัจจัย จึงท่วมแต่เวลาน้ำขึ้น พอน้ำลงน้ำก็ลดลงต่ำกว่าตลิ่ง เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๐ นั้นเป็นอย่างน้ำเหนือท่วมจริงจัง หม่อมฉันอยู่วังวรดิศจะไปหอพระสมุด ลงจากเรือนต้องเรียกรถเจ๊กมารับไปถึงประตูวัง ไปลงเรือจ้างพาไปตามถนนหลานหลวงจนถึงถนนวรจักร จึงขึ้นรถยนต์ไปหอพระสมุด หม่อมฉันยังมีสมุดรวมรูปฉายเมื่อน้ำท่วมครั้งนั้น เอามาพลิกดูเห็นรูปคนเล่นเรือกันที่ลานพระบรมรูปทรงม้ายังออกขบขัน แต่ที่น้ำจะท่วมในกรุงเทพฯ เหมือนอย่างเมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๐ เห็นจะไม่มีอีกต่อไป ด้วยพื้นที่ในกรุงเทพฯ เดี๋ยวนี้สูงขึ้นกว่าแต่ก่อน ถนนหลาน​หลวงแต่ก่อนน้ำท่วมแทบทุกปี เดี๋ยวนี้ก็ไม่ท่วมเหมือนแต่ก่อนแล้ว อีกประการหนึ่งน้ำแม่น้ำสักเดี๋ยวนี้คลองชลประทานก็ชักไปลงทางทุ่งหลวงเลยออกทะเลทางบางเหี้ยและบางปะกง น้ำเหนือผ่านทางกรุงเทพฯ น้อยลงกว่าแต่ก่อน

ปัญหาเรื่องชื่อหัวเมืองที่ตรัสถามมา ต้องทูลขอผลัดทูลวิสัชนาต่อไปด้วยเหตุดังทูลมาแล้ว

เรื่องทางปีนัง

เมื่อวันเสาร์ที่ ๒ พฤศจิกายนนี้ ตรงกับวันประสูติครบ ๖ รอบปีของพระองค์หญิงประเวศ เดิมหม่อมฉันคิดจะมีการเลี้ยงสมโภชเธอที่ซินนามอนฮอลล์นี้ เธอตรัสของดเสียด้วยไม่ประสงค์จะให้มีงานอย่างไร เป็นแต่เธอจะให้หม่อมฉันผูกพระหัตถ์ถวาย นอกจากนั้นเมื่อตรงวันประสูติเวลาเช้าเธอจัดอาหารบิณฑบาตรอย่างประณีตส่งไปเลี้ยงพระที่วัดศรีสว่างอารมณ์ เวลาบ่ายหม่อมฉันพาลูกหลานไปถวายพรที่ตำหนัก ส่วนลูกหลานรดน้ำถวายด้วย เธอเลี้ยงของว่างและประทานฉลากตอบแทนผู้ไปถวายพรทุกคน มาคิดดูก็มีทั้งความยินดีและสลดใจ ยินดีที่พระองค์หญิงประเวศเสด็จอยู่มาจนได้ทำซายิด นับเป็นพระองค์ที่ ๓ ในพระเจ้าลูกเธอของสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวง แต่​เมื่อคิดถึงพระองค์อื่นที่แก่กว่าเธอ สิ้นพระชนม์ไปไม่ได้ทำซายิดโดยมากก็สลดใจ ทูลกระหม่อมชายจะเป็นพระองค์หน้าและพระองค์แรกในส่วนพระราชกุมารที่จะได้ทำซายิด ขอให้ทำโดยสวัสดิภาพเถิด

เมื่อสองสามวันมานี้ ไม่รู้ว่าด้วยเหตุอันใด หม่อมฉันนึกขึ้นถึงคำเคยได้ยินมาช้านานกว่า ๓๐ ปีแล้วคำ ๑ บางทีท่านก็จะทรงระลึกได้ เมื่อเรารับราชการอยู่ในกรมยุทธนาธิการด้วยกัน เจ้าพระยาสุรศักดิ์กลับลงมาจากเมืองหลวงพระบาง เอาของอย่างหนึ่งเรียกว่า “กงดิน” ของพวกท้าวขุนเมืองหัวพันห้าทั้ง ๖ มาส่งให้ที่กรมยุทธนาธิการ เป็นหีบไม้ย่อมๆ ในนั้นมีผ้าเขียนแผนที่ผืน ๑ และดวงตราสำหรับประทับหนังสือหลายดวง ท่านบอกว่าเป็นตราตำแหน่งซึ่งพระเจ้าแผ่นดินญวนตั้งพวกท้าวขุนเหล่านั้น ก็นึกว่าเรียก “กงดิน” ตามภาษาญวน เพิ่งมาคิดได้ว่าที่จริงเป็นภาษาไทยแท้ และเอามาใช้เหมาะด้วย คำ “กง” นั้นก็คือคำเดียวกับ “กงจักร” และ กงรถ นั่นเอง “กงดิน” จึงหมายความตรงกันว่า “อาณาเขต” ซึ่งหมายในแผนที่นั้นว่ามีอำนาจปกครองไปถึงไหนๆ น่าชมว่าเป็นความคิดดี

​เมล์ที่ควรมาถึงปีนังเมื่อวันอาทิตย์ที่ ๓ ธันวาคมช้าไป ๒ วัน ได้ยินว่าติดน้ำท่วมที่เมืองชุมพร หากทรงฝากลายพระหัตถ์เวรมาเสียคราวเมล์ก่อน หาไม่ก็เห็นจะต้องรอไปอีกหลายวัน