พระราชหัตถเลขาฉบับที่ ๑
ทอดที่เมืองประจันตคิรีเขตร์
วันที่ ๒๘ กุมภาพันธ์ ๓๔ร, ศ, ๑๒๐
ถึง กรมหลวงเทวะวงศวโรปการ
ขอบอกรายงารการที่ฉันได้ออกมาทางทเลเพื่อจะส่งชายบริพัตรไปยุโรป ถึงเมืองสิงคโปร์อันเปนที่สุดทางตามเคยต่อไปดังนี้
วันที่ ๒๐ เวลาเช้าโมงเศษ ได้ขึ้นรถไฟปากน้ำ ลงมาถึงเมืองสมุทปราการเวลา ๒ โมงเศษ ลงเรือสุริยมณฑลออกจากที่จอดเกือบจะในทันใดนั้น มาถึงเรือมหาจักรีทอดอยู่นอกสันดอน เวลาเรือสุริยออกปากอ่าวมามีคลื่นเรือแคลง ในการที่จะถ่ายลำก็ไม่สู้เปนการง่าย เพราะฉนั้นจึงกินเวลามาก กว่าจะได้ใช้จักรเรือมหาจักรีราวเที่ยง แต่ที่จริงเมื่อขึ้นเรือมหาจักรีแล้วก็ไม่สู้รู้สึกว่ามีคลื่น เปนแต่เรือสุริยแคลงเองมาก ลมเหนืออยู่ข้างจะลงจัด เรือเดิรประมาณ ๑๓ นอต
วันที่ ๒๑ คลื่นมากขึ้นโดยลำดับ จนเวลาประมาณเที่ยงคืน เพลาชี้เสาท้ายเชือกที่โยงขาด ตัวเพลานั้นแกว่งกระทบเรือที่แขวน ๒ ข้างดังอยู่เสมอ การที่จะกลับโยงในเวลาลมจัดอยู่ข้างลำบาก สวนในเก๋งบรรดาสิ่งของที่ตั้งไว้บนตู้โต๊ะพลัดตก ที่อยู่ในตู้ก็กระทบบานตู้เปิดหก เก้าอี้ยาวก็วิ่งไปวิ่งมาในห้อง โต๊ะเก้าอี้ล้ม บรรดาของทั้งปวงต้องคว่ำกองลงไว้หมดทั้งสิ้น โยงและจีมสิ่งซึ่งควรโยงและจีม
วันที่ ๒๒ มีคลื่นต่อมาจนเวลากลางคืน เรือได้เดิรช้าลง เพราะเหตุว่าถ้าเดิรไปเท่าที่มาก็จะถึงในเวลากลางคืน
วันที่ ๒๓ เวลาเช้ามืดจอดที่ศิลาแดงนอกท่าเมืองสิงคโปร์ กงซุลของเราลงมา ๔ โมงเช้าได้ออกเรือไปทอดในอ่าว เวลา ๕ โมงถึงที่เรือรบอังกฤษสลุต และเจ้าเมืองลงมาเกือบจะในทันใดนั้น นอกนั้นอิกคือผู้ที่มา คือเจ้าพระยาไทร พระยารัษฎานุประดิษฐ์ จีนตันบูเลียด๑
เวลาบ่าย ๔ โมง ขึ้นไปเยี่ยมตอบเจ้าเมือง ๆ เลี้ยงน้ำชาแล้วไปที่ฮาริกันเฮาส์๒พบเจ้าพระยาไทร แล้วขึ้นรถไปผ่านสวนโบเตนนิกเกอลการ์เดนและถนนอื่น ๆ เวลาทุ่ม ๑ กลับลงมาเรือ
วันที่ ๒๔ วันนี้เปนวันบรรทุกถ่าน จึงได้ขึ้นบกเวลาเช้า ๓ โมง พักอยู่ฮาริกันเฮาส์ เวลาบ่ายโมง ๑ ไปกินเข้าที่บ้านเจ้าเมือง เวลาค่ำมีการเลี้ยงเจ้าเมืองที่ฮาริกันเฮาส์ เวลา ๕ ทุ่มกลับมาลงเรือ
วันที่ ๒๕ การบรรทุกถ่านไม่แล้ว จำจะต้องขึ้นอยู่บนบกในเวลากลางวันอีก และเปนวันที่เรือเมล์จะออก จึงได้ขึ้นบกเวลา ๓ โมงเช้า ตรงไปนิวฮาเบอ ผู้จัดการเยอรมันลอยต์กัมปนีได้รับพาให้ขึ้นไปดูเรือ และได้พบแอดมิราลเยอรมันซึ่งเข้าไปกรุงเทพ ฯ เปนผู้โดยสานไปในเรือนั้นด้วย ดูห้องหับสบายดีกว่าที่เคยเห็นมาแต่ก่อน เวลาเช้า ๔ โมง ชายบริพัตร พระยาชลยุทธ นายเตี้ยม๓ กับเด็กนักเรียนซึ่งจะไปยุโรป (เว้นแต่ชายทิศากร๔ป่วยเปนไข้มีส่ามาในเรือ ไปไม่ได้) และเจ้าพระยาไทร มิสเตอนิวเบราน์เนอกงซุลเยเนราลเมืองปินังลา และได้ออกเรือในเวลานั้น ฉันกลับมาพักที่ฮาริกันเฮาส์
เวลาบ่าย ๔ โมง ไปนั่งเล่นที่ขังน้ำจนเวลาบ่าย ๕ โมงจึงกลับมาพบพระราชินีที่อาตมอ ซึ่งมิสซิสแอนเดอซัน๕เลี้ยงน้ำชา แล้วฉันเดิรกลับไปฮาริกันเฮาส์
เวลา ๒ ทุ่มเลี้ยงที่บ้านเจ้าเมือง มีผู้หญิงแต่พระราชินีได้ขอตัวเพราะเมาคลื่นมากไม่สบาย เจ้าเมืองดื่มให้พรฉัน ๆ ดื่มให้เจ้าแผ่นดินอังกฤษ เวลา ๕ ทุ่มเศษกลับมาลงเรือ เมื่อผู้ที่มารับส่งได้ลากลับไปแล้ว ได้ออกเรือในเวลา ๒ ยามเศษหน่อยหนึ่ง
วันที่ ๒๖ แต่คืนนี้มาจนวันนี้มีคลื่น แต่ไม่สู้มากเหมือนขามา
วันที่ ๒๗ ในเวลาสายวันนี้คลื่นสงบลงโดยลำดับ จนเวลาค่ำไม่มีเลย
วันที่ ๒๘ เวลา ๕ โมงเช้าเรือถึงและทอดที่นี้ ได้พบเรือไมดามาคอยอยู่ ได้รับหนังสือกรุงเทพ ฯ
ในการที่มาครั้งนี้ ตั้งแต่วันแรกออกมา ได้มีส่าได้จับเปนแก่คนในเรือ ทั้งผู้ดีและคนเรือประมาณสัก $\left. \begin{array}{}\mbox{๖ } \\\mbox{๗ }\end{array} \right\}$ คน แต่สังเกตว่าหายเร็ว ถึงที่เปนอย่างแรงก็ไม่สู้ช้าผิดกับที่เปนอย่างน้อย อิกอย่างหนึ่งก็คลื่นดูเปนที่ลำบากแก่คนที่มามากทั้งไปทั้งมา นอกจากนั้นเปนสุขสบายดี
สยามินทร์
-
๑. พระยารัษฎานุประดิษฐ์ (คอซิมบี๊ ณรนอง) จีนตันบูเลียด หลานพระยาอนุกูลสยามกิจ (ตันกิมเจ๋ง) เดี๋ยวนี้ เปนพระอนุกูลสยามกิจ ↩
-
๒. ฮาริกันเฮาส์นี้ทรงซื้อไว้เปนที่ประทับแต่เมื่อ ร, ศ, ๑๑๖ แต่ภายหลังมาโปรดให้ขายต่อไปเปนของผู้อื่น ↩
-
๓. บุตรเจ้าพระยาสุรวงศ์วิวัฒน์ (โต บุนนาค) เดี๋ยวนี้เปนพระยาสุรวงศ์วิวัฒน์ ↩
-
๔. หม่อมเจ้าในกรมหลวงเทวะวงศวโรปการ ↩
-
๕. อาตมอเปนบ้านของมิศเตอรแอนเดอซัน พระพิเทศพานิชกงสุลเยเนราลสยามที่เมืองสิงคโปร์ ↩