พระราชหัตถเลขาฉบับที่ ๔

บ้านสยามเมืองสิงคโปร์

วันที่ ๗ มิถุนายน รัตนโกสินทร๒๓ศก ๑๐๙

ถึงที่ประชุมเสนาบดี ซึ่งรักษาพระนคร

ด้วยหนังสือที่บอกมาแต่ก่อน ขาดระยะมาช้านานได้ร่างไว้เพียงถึงเมืองพังงา ซึ่งได้ส่งเข้ามาด้วยกับหนังสือนี้ แต่ที่แท้หนังสือซึ่งเล่าด้วยเมืองพังงานี้มิใช่เขียนในวันนั้นได้ ต้องทอยวันลงมา เขียนเมื่อเวลาเดิรเรือ ครั้นเมื่อไปถึงเมืองไทร ก็สิ้นเวลาที่จะได้เขียน เพราะต้องไปไหน ๆ ทางบกวันยังค่ำตลอดมาจนถึงวันนี้ ถึงว่ามาในทางเรือบ้างก็เปนเวลาพักเหนื่อยยังไม่ใคร่พอเสียอีก อย่าว่าแต่ซึ่งจะทำบอกยาว ๆ เช่นนี้เลย แต่จดหมายเรื่องย่อสำหรับกระเป๋าเสื้อก็ค้างอยู่ ๕ วัน ๖ วัน ต้องมีกระดาษเล็ก ๆ จดย่ออีกชั้นหนึ่ง จึ่งเปนการเหลือกำลังที่จะบอกเล่าได้ จึ่งมิได้มีหนังสือเข้ามา ด้วยอาศรัยใช้โทรเลขเปนการเร็ว ในเวลาพรุ่งนี้จะออกจากสิงคโปร์ไม่มีโทรเลขแลไม่มีโอกาศที่จะส่งหนังสือนอกจากส่งเรือเข้าไป จึ่งขอบอกข่าวย่อตามที่เปนไปแล้ว ต่อข่าวย่อที่ได้บอกมาแต่เดิม เพียงถึงเกาะลังกาวี

คือวันที่ ๑๐ เดือนพฤษภาคม ออกเรือจากเกาะตรูเตามาถึงเกาะลังกาวีทอดที่เรียกตำบลคัว เวลาเย็นขึ้นไปไล่กระจง รุ่งขึ้นวันที่ ๑๑ ลงเรือฮ่องกงไปขึ้นที่น่านอกเรียกว่าบุเราตะลากา แปลว่าบ่อโบราณ คือน้ำตกใหญ่แต่กัดน่าหินเปนบ่อๆ พวกแขกว่า ๗ แต่เรานับดูเหมือนจะกว่า กลับมานอนที่ตำบลคัว วันที่ ๑๒ ขึ้นที่ดะยามุนติง แปลว่านางมีครรภ์ คือมีทเลสาบน้ำจืดตรงกับล็อคฤๅอะไรที่มีในเมืองสกอตแลนด์ชุม ๆ เห็นจะเปนแห่งเดียวที่ได้มีในพระราชอาณาจักรของเรา น้ำจืดกับน้ำเค็มอยู่ใกล้กันน่าพิศวงอยู่ เวลาค่ำไปที่คัวจะริตะ ถ้ำจารึก มีหนังสืออาหรับโบราณเหมือนพระฉายอยู่ที่น่าผาแลมีถ้ำด้วย กลางคืนเดิรเรือไปเมืองไทร วันที่ ๑๓ ขึ้นเมืองไทร อยู่ที่อะนะปูเกต ฝนตกไม่ได้ไปแห่งใด วันที่ ๑๔ ไปบาไลเบซา คือศาลากลางแลตลาด วันที่ ๑๕ ไปละงะที่มรหุ่นฝังศพญาติวงศ์สุลต่านเมืองไทร เวลาค่ำดูละคอน แขกเรียกว่า “บังซาวัน” เลียนละคอนฝรั่ง วันที่ ๑๖ ไปบ้านพระยาสุรพลที่ทางไปสงขลา ดูไล่หมูป่าแลชนโคชนกระบือ วันที่ ๑๗ ออกจากเมืองไทรไปเมืองปินัง ขึ้นบกเวลาค่ำอยู่ที่เรือนระนอง วันที่ ๑๘ รับเยี่ยมเยียนเรสิเดนต์เคาน์ซิลเลอเปนต้น แลผู้อื่นๆ เวลาเย็นไปดูที่น้ำตก วันที่ ๑๙ ไปคอเวอนเมนต์ออฟฟิศเตาน์ฮอลบ้านเรสิเดนต์เคาน์ซิลเลอที่ทำใหม่ เรสิเดนต์เคาน์ซิลเลอไปด้วย ค่ำดูสวิชแบกเรลเว วันที่ ๒๐ ลงเรือไปเข้าคลองกวาลามุดา กลับทางบกในโปรวินศ์เวลเลสลี มาลงเรือที่บากันตวนกะจิ ข้ามกลับมาเกาะปินัง วันที่ ๒๑ ขึ้นไปบนเขาสูงกินเข้าริมสายน้ำตกในสวนเต็กซุน แล้วขึ้นไปพักกินกลางวันบนเรือนเจ้าเมืองยอดเขา กลับแวะที่สวนเชิงเขา วันที่ ๒๒ ลงเรือข้ามไปขึ้นที่ท่าบัดเตอเวอทเรสินเดนต์ เคาน์ซิลเลอไปด้วย ไปตามทางบกถึงตำบลกุเล็มในแขวงเมืองไทร ดูการทำสวนแลโรงจักรทำแป้งมันสำโรง แล้วกลับมาดูโรงหีบอ้อยที่ตำบลไปร ลงเรือในลำแม่น้ำไปร ออกปากอ่าวมาขึ้นเกาะปินัง วันที่ ๒๓ ไปดูคุกดูโรงพยาบาลแลสวนจีนหลีปี่เยี่ยว วันที่ ๒๔ ไปดูวัดนางชี แล้วไปสวนจีนซูอูนกีอองแลบ้านสวนพระยายุทธการ เวลาค่ำลงเรือไปจอดนอนที่ปุโลลิเมา วันที่ ๒๕ ลงเรือเลดีเวลด์ไปเข้าลำแม้นำลารุตขึ้นรถไฟที่ปอตเวลด์ไปตำบลไต้เผง ดูทำเหมืองแร่ดีบุกแลพบกับรายายุสพซึ่งเรียกว่าสุลต่านอีกรีส์แลญาติวงศ์ เลี้ยงกลางวันที่เรสิเดนศี แลดูอื่นๆ บ้างแล้วกลับ เรือเดิรยังรุ่ง วันที่ ๒๖ ถึงเรืออุบลซึ่งล่วงน่ามาคอยรับที่ปุโลดินดิง ออกเรือไปเข้าแม่น้ำกลังเปนเวลาค่ำเข้าไม่ได้ทอดอยู่ข้างนอก เรือเวสาตรีแล้นตามมาภายหลัง ด้วยความประมาทของกับตันเรือไปติดศิลาที่ปุลูอันซา วันที่ ๒๗ รายาสะเลมันซึ่งเปนรายามุดาเมืองสลางอกับคนอื่น ๆ ลงมารับน้ำเข้าไปในแม่น้ำกลัง ต้องรออยู่อีกวันหนึ่ง เพราะเขาเตรียมรับตามโปรแกรมเดิม ต่อพรุ่งนี้ วันที่ ๒๘ ขึ้นรถไฟจากกวาลากลังไปกวาลาลุมปอ ดูที่ต่างๆ รับรองที่บ้านจีนอายกซึ่งเปนลิยิสเลติฟเคาน์ซิลเลอ กลับค่ำล่องน้ำลงมาหยุดรออยู่ที่ปากอ่าว วันที่ ๒๙ ออกจากปากอ่าวแม่น้ำกลัง เวลาจวนค่ำถึงมะละกา ขึ้นบกเที่ยวแลมีการเลี้ยงกลางคืน ออกเรือเวลา ๒ ยาม วันที่ ๓๐ เวลา ๒ ทุ่มถึงเมืองสิงคโปร์ ๔ ทุ่ม ขึ้นอยู่ที่เรือนสยาม^๑ วันที่ ๓๑ รับแอตติงคอเวอนเนอมาเยี่ยม ไปโรงพยาบาลทำบุญวันตายของหญิงใหญ่แลลูก^๒ ค่ำไปห้างจีนกวางตุ้ง วันที่ ๑ มิถุนายน ไปห้างแล้วไปกินน้ำชาบ้านเจ้าเมืองดูขังน้ำ วันที่ ๒ ไปแบงก์โปสตออฟฟิศตลาบ เวลาค่ำดูออปราที่เตาน์ฮอล วันที่ ๓ ไปแรฟฟลสกูล แลแองโคลไชนีสสกูล ไปมิวเซียมโรงจักรสูบน้ำ แลไปห้างบ้าง วันที่ ๔ ดูที่ทำน้ำแข็งที่ทำน้ำมันแลไปกาเดนปาตีเซอชาลส์วาเรน^๓ ค่ำไปเวตดินเนอที่คอเวอนเมนต์เฮาส์ วันที่ ๕ ลงเรือไปดูอู่ตันยงปากาแลดูเรือเมล์เยอรมัน ซื้อหอยในเรือ วันที่ ๖ ไปดูคุกแลดูทหารตรุบปิงคอเลอ ที่ตังลินแบแรก วันที่ ๗ ไปดูที่ทำสัปรศ ซึ่งทำที่บ้านของเราเอ็ง แล้วไปบ้านสวนพระยาอนุกูล เวลาเย็นไปในการรับรองของพวกทหารที่ป้อมแดนนิง เวลาตี ๑๑ วันนี้จะลงเรือ ออกจากสิงคโปร์พรุ่งนี้เช้า วันที่จะไปต่อไป ได้บอกโทรเลขล่วงน่าแล้ว ส่งสำเนามาให้ด้วย^๔ วันที่กะนั้น “ผ่าน” แรงอยู่หน่อยหนึ่ง เหลือเผื่อขาด ถ้าคิดตามระยะจริงๆ เห็นจะเหลือสักสองวันฤาสามวัน เมื่อไปถึงสงขลาจะส่งเรือเข้าไปบอกข่าวก่อน

การที่มาครั้งนี้ เมืองไทรได้แสดงความอ่อนน้อมอย่างดีปรากฎแก่คนต่างประเทศมาก แลการที่มาอยู่ปินังแลสิงคโปร์ก็เปนไปโดยเรียบร้อย ไม่มีเหตุการณ์อันใดขัดข้อง ได้ความต้อนรับเปนอันดี ขอบอกความย่อเพียงเท่านี้ เพราะไม่มีเวลา

สยามินทร์