อธิบาย
พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงบำเพ็ญพระราชกุศลสัปตมวารถวายสมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า สุขุมาลยมารศรี พระอัครราชเทวี ณพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท อันเปนที่ประดิษฐานพระศพเมื่อวันที่ ๑๖ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๗๐ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ราชบัณฑิตยสภา จัดการพิมพ์หนังสือสำหรับพระราชทานแจกเนื่องในการพระราชกุศลนั้น มีพระราชประสงค์จะใคร่ให้เปนพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงได้พิมพ์พระราชหัตถเลขาเรื่องเสด็จประพาสหัวเมืองชายทเลตวันออกเมื่อปีมะเมีย พ.ศ. ๒๔๒๕ และเมื่อปีมะแม พ.ศ. ๒๔๒๖ กับปีวอก พ.ศ. ๒๔๒๗ รวม ๓ คราวในสมุดเล่มนี้ อันพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งได้ทรงไว้ในเรื่องเสด็จประพาสที่ต่างๆ ทรงเปนพระราชหัตถเลขาพระราชทานมายังกรุงเทพฯบ้าง ทรงเปนจดหมายเหตุระยะทางไว้เปนส่วนพระองค์บ้าง ที่ทรงเล่นเปนบทกลอนก็มีบ้าง บรรดาพระราชนิพนธ์ของสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงเรื่องเสด็จประพาสได้พิมพ์แล้วโดยมากมีรายเรื่องดังนี้
ทรงเปนพระราชหัตถเลขา
๑ พระราชหัตถเลขา ถึงสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระจักรพรรดิพงศ์ และกรมหลวงเทวะวงศ์วโรปการ เมื่อเสด็จประพาสแหลมมลายูใน พ.ศ. ๒๔๓๒ - ๒๔๓๓ - ๒๔๕๑ - ๒๔๔๔ รวม ๔ คราว พิมพ์เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๘
๒ พระราชหัตถเลขา ถึงสมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถ เมื่อเสด็จประพาสยุโรป พ.ศ. ๒๔๔๐ พิมพ์เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๓
๓ พระราชหัตถเลขา ถึงกรมหลวงเทวะวงศ์วโรปการ เมื่อเสด็จเลียบมณฑลฝ่ายเหนือ ในพ.ศ. ๒๔๔๔ พิมพ์เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๕
๔ พระราชหัตถเลขา (เรื่องไกลบ้าน) ถึงสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้านิภานพดล เมื่อเสด็จประพาสยุโรปครั้งหลังใน พ.ศ. ๒๔๕๐ พิมพ์เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๖
ทรงเปนจดหมายเหตุระยะทาง
๑ พระราชนิพนธ์จดหมายเหตุรายวัน เมื่อเสด็จประพาสเมืองจันทบุรี ปีชวด พ.ศ. ๒๔๑๙ พิมพ์เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๕
๒ พระราชนิพนธ์จดหมายเหตุรายวัน เมื่อเสด็จประพาสไทรโยค ในพ.ศ. ๒๔๒๐ พิมพ์เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๕
๓ พระราชนิพนธ์จดหมายเหตุรายวันเมื่อเสด็จประพาสเกาะชวา (ครั้งที่ ๒) ใน พ.ศ. ๒๔๓๙ พิมพ์เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๘
๔ พระราชนิพนธ์จดหมายเหตุรายวันเมื่อเสด็จประพาสเกาะชวา (ครั้งที่ ๓) ใน พ.ศ. ๒๔๔๔ พิมพ์เมื่อ พ.ศ.๒๔๖๖
๕ เรื่องประพาสต้นครั้งที่ ๒ คราวเสด็จประพาสหัวเมืองมณฑลนครสวรรค์ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๔๙ พิมพ์เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๗
ทรงเปนบทกลอน
๑ โคลงนิราสท้าวสุภัตติการภักดี ทรงเมื่อ พ.ศ. ๒๔๑๖ พิมพ์เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๕
๒ พระราชนิพนธ์ทรงเปนกลอนไดอรีซึมทราบ กับเรื่องตามเสด็จประพาสไทรโยค (ครั้งที่ ๒) ใน พ.ศ. ๒๔๓๑ พิมพ์เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๖
พระราชนิพนธ์เรื่องเสด็จประพาสหัวเมืองชายทเลฝ่ายตวันออก ๓ คราว ซึ่งพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พิมพ์ในสมุดเล่มนี้ สมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงทรงเปนพระราชหัตถเลขา พี่งค้นสำเนาพบที่ในกรมราชเลขาธิการด้วยกันกับสำเนาพระราชหัตถเลขาคราวเสด็จประพาสมณฑลราชบุรี เมื่อ ร.ศ.๑๒๘ อิกเรื่อง ๑ (ซึ่งจะได้พิมพ์ต่อไปภายหน้า) แลโปรดเกล้า ฯ พระราชทานมาไว้ยังราชบัณฑิตยสภา พึ่งจะพิมพ์ครั้งนี้เปนทีแรก
