๑๘๙ ประกาศดาวหางปีระกาตรีศก

ณวันจันทร์ เดือน ๘๘ ขึ้น ๑ ค่ำ ปีระกา ตรีศก

มีพระบรมราชโองการมารพระบัณฑูรสุรสิงหนาทดำรัสสั่ง ให้ประกาศแก่ราษฎรผู้ใหญ่ผู้น้อย แลราษฎรไทยจีนทั้งปวงให้ทราบทั่วกันว่า ในปีระกาตรีศกนี้จะมีดาวหางมาคล้ายกันกับปีมะเมียสัมฤทธิศก แต่การคำณวนดาวหางนี้ จะทราบเลอียดว่าจะมาวันไรจะอยู่เท่าไร ยังคำณวนไม่ถูกเปนแน่ได้ เมื่อจดหมายสงกรานต์จะใส่ก็ไม่ทัน เพราะคำณวนจะเอาเปนแน่ยังไม่ได้ ของอย่างนี้ก็ว่าจะรู้ได้โดยคำณวนล่วงหน้า แต่ว่าลางสิ่งก็ได้เลอียดดังสุริยอุปราคาแลจันทรอุปราคา ลางสิ่งก็เปนแต่รู้ได้ว่าจะเปนจะมี เพราะฉนั้น ถ้าใครเห็นอย่าให้ตกใจว่ากระไรวุ่นวายไป วิสัยของแปลกประหลาดในอากาศมีมา ถ้าจะมีโทษก็เคยเห็นให้เกิดเหตุสองอย่าง ให้ฝนแล้งในฤดูฝนฤๅจะให้ฝนตกมากเกินปรกติไปอย่างหนึ่ง จะให้เกิดความไข้ต่างๆ แก่คนฤๅช้างม้าโคกระบืออย่างหนึ่ง เหมือนอย่างเช่นดาวหางซึ่งมีมาเมื่อปลายปีมะเมียสัมฤทธิศกนั้น ก็เกิดเหตุแต่กระบือตายมากอย่างหนึ่งแล้ว ในฤดูฝนปีมะแมฝนก็แล้ง ครั้นปลายปีมะแมแลต้นปีวอกก็มีความไข้ลงราก ก็ถ้ากลัวแต่เหตุอย่างนี้ ก็ให้เตรียมตัวต่อสู้เหตุอย่างนี้ คือว่ากลัวฝนแล้ง เมื่อฝนยังมีอยู่ก็ให้รีบทำนาเสีย ทำเข้าไร่ เข้าหางม้า เข้าสามเดือน ทันสารทไปตามได้ตามมี ที่ไม่ได้ทำนา มีพี่น้องบุตรภรรยาบ่าวไพร่มาก ก็ให้จัดซื้อเข้าเก็บเตรียมไว้ ให้พอกินอย่าตื่นขายเสียนัก ถ้ากลัวความไข้ว่าเกลือกฝีดาษจะชุม ตัวใครแลบุตรหลานใครยังไม่ได้ออกฝีดาษก็ให้รีบพามาปลูกฝีดาษที่โรงทานนอกก็ดี โรงหมอท่าพระก็ดี ศาลาวัดสุทัศน์เทพวรารามก็ดี เสียโดยเร็วอย่าให้ทันฝีดาษมีมา ถ้ากลัวว่าไข้ลงรากจะมีมาก็ให้ขัดตัวปฏิบัติเสียให้สอาดๆ อย่าทำให้สกปรกสมมมตามเคยตัวนัก หาที่หลับที่นอนที่สอาดใช้ หาเครื่องซึ่งเปนเครื่องกำจัดกลิ่นร้าย คือกำยานการบูรเตรียมไว้ เมื่อความไข้มีมาสุมรมเย่าเรือนผ้านุ่งผ้าห่มเสียให้กำจัดพิษอากาศที่ร้ายกระจายไป แลหายาที่เคยเชื่อถือเตรียมไว้ใกล้ๆ เผื่อขุกค่ำคืนจะได้ใช้แก้ไขกัน น้ำละลายการบูรกินกันทาตัวกัน ถ้ากลัวไข้จับสั่นก็หาน้ำการบูรไว้ ปวดหัวตัวร้อนเล็กน้อยก็ให้กินน้ำการบูร แลเอาน้ำการบูรทาฝ่ามือฝ่าเท้าเสียเล็กน้อยก่อน อย่าปล่อยให้เปนมากไป ฤๅใครรู้เห็นยาอะไรว่าดีก็หาไว้ ฤๅแรกจะเปนเมื่อยขบเท้าเย็นปวดศีร์ษะเล็กน้อย ก็อย่าเชื่อหมอว่าลมว่าเส้นไป อย่าเพ่อกินร้อนเข้าไป อย่ากินอาหารที่หวานที่มันมากนัก รีบรุถ่ายเสียด้วยดีเกลืออย่าใช้ยาสลอดให้แสลงไข้ไป พื้นปากพื้นใจของหมอพอใจพูดแต่ว่าลมเอายาร้อนแก้ อนึ่งบ้านเมืองมีไข้เจ็บซึ่งเปนเหตุให้คนตายอย่างไรจะมากเมื่อไร ให้คอยระวังสืบที่ป่าช้าที่มีศพไปเผามากๆ อยู่ทุกวันเนืองๆ จะได้ความจริง

พระเจ้าแผ่นดินคนทั้งปวงยกย่องตั้งไว้เปนที่พึ่ง ใครมีทุกข์ร้อนถ้อยความประการใด ก็ย่อมมาร้องให้ช่วย ดังหนึ่งทารกเมื่อมีเหตุแล้ว ก็มาร้องหาบิดามารดา เพราะฉนั้นพระเจ้าแผ่นดินชื่อว่าคนทั้งปวงยกย่องให้เปนบิดามารดาของตัว แล้วก็มีความกรุณาแก่คนทั้งปวง ดังหนึ่งบิดามารดากรุณาแก่บุตรจริงๆ โดยสุจริต จึงกล่าวสั่งสอนมาให้รักษาตัวรักษาชีวิตในเหตุที่น่ากลัวจะเปน แลมีตัวอย่างเคยเปน แต่ฝ่ายราษฎรไทยจีนเปนอันมากทั้งปวงนี้เปนคนถือผีถือสางถือมดถ่อหมอดู คนกลัวอะไรมากอยากอะไรมากคนทรงผีแลหมอดูก็พอใจเอาสิ่งนั้นมาว่ายุแยงให้คนตื่นไปต่างๆ เมื่อเห็นดาวหางครั้งก่อนมีมา ก็พอใจฦๅกันว่าเจ้าจะตายนายจะล้ม ผู้มีบุญจะมา บ้านเมืองจะเปนจลาจล ผู้คนจะเกิดรบพุ่งกันพอใจว่าดังนี้ จนตื่นกันไปเปล่าๆ เปนนักเปนหนา เหมือนอย่างครั้งปีมะเมียสัมฤทธิศกนั้น เหตุเช่นนั้นก็ไม่ได้เปนได้มีเลย เราเคยจับปดคนทรงผีแลหมอดูได้แล้วไม่ใช่ฤๅ

เมื่อพิเคราะห์ใคร่ครวญดูโดยเหตุดาวหางเปนของมาบนฟ้า เมื่อจะให้โทษให้คุณอย่างไร ก็จะให้โทษให้คุณแก่สัตว์แก่คนที่อยู่ใต้ฟ้าเพรื่อไป ผู้ใดปฏิบัติตัวไม่ดีไม่มียาที่จะแก้ป้องกันกินทาซึมทราบอยู่กับกายเปนผู้ไม่สบายมีโรคภัยเล็กน้อย ที่เปนช่องจะให้พิษเช่นนั้นแล่นเข้าไปในกายให้เกิดเจ็บไข้ได้ ความไข้ก็ต้องแก่ผู้นั้นไม่เลือกหน้าว่าใคร ก็ดาวหางมาบนฟ้าโกรธขึ้งหึงษาพยาบาทอาฆาฏแค้นอะไรอยู่กับเจ้านายมาแล้วจะได้มาตรงใส่เอาเจ้านายทีเดียวไม่เห็นจริงด้วย

ซึ่งผู้คนจะรบพุ่งกันนั้น จะมีเหตุก็เพราะคนที่เปนต้นเหตุก่อให้เกิดความ เหมือนอย่างเจ้าเวียดนามฝรั่งมาขอทำสัญญาไมตรีดีๆ เหมือนอย่างเช่นมาทำกับเมืองไทย ก็ไม่รับไม่ยอมทำถุ้มเถียงเกะกะไป จึงก่อเหตุให้รบกันกับฝรั่ง ถ้าจะรับทำสัญญาเสียดีๆ เหมือนอย่างเมืองไทยทำแล้วก็มิสบายอยู่อย่างเมืองไทยฤๅ เพราะฉนั้นเห็นว่าซึ่งผู้คนจะรบกันนั้น ก็เปนเพราะคนด้วยกันก่อเหตุขึ้นเอง ดาวหางไม่ได้มายุใครให้รบกัน ถ้าราษฎรตื่นเล่าฦๅไปเช่นนั้น คนสิ้นคิดลางคนที่เปนพาลอยากจะให้การที่ตัวประสงค์เปนสมใจพลอยก่อเหตุต่อไป เหมือนอย่างเมื่อครั้งปีมะเมียสัมฤทธิศก มีอ้ายมีชื่อคนหนึ่งมีหนี้อยู่มากแลเปนทาสท่านผู้อื่นอยู่ เมื่อรู้ว่าราษฎรแตกตื่นเล่าฦๅกันต่างๆ ไปเปนอันมาก ก็อยากจะให้เปนจริงดังว่า ด้วยเข้าใจว่าบ้านแตกเมืองตื่นแล้วคนทั้งปวงก็จะพลัดกันไปหมดจะได้พ้นหนี้พ้นทาสท่านผู้อื่น นั่งคอยนอนคอยจะให้เหตุบังเกิดมี เมื่อเหตุไม่มีมากลั้นความปราถนาไม่ได้ ก็เอาไฟไปเที่ยวลอบจุดบ้านเรือนโรง ด้วยคิดว่าเมื่อไฟเกิดขึ้นแล้วคนที่เตรียมจะตื่นก็จะได้ตื่นไปเปนเหตุขึ้น ให้สมดังราษฎรฦๅ อ้ายมีชื่อผู้นั้นเอาไฟไปจุดติดขึ้นที่ถนนสี่กั๊กเสาชิงช้า กองตระเวนจับได้พิจารณาเปนสัตย์ท่านเสนาบดีปฤกษาให้เอาไปประหารชีวิตเสีย เพราะฉนั้นครั้งนี้เห็นดาวหางอย่าพากันตื่นเล่าฦๅเช่นนั้นไป เกลือกจะเปนเหตุให้อ้ายคนพาลเช่นนั้นทิ้งฟืนทิ้งไฟ ฤๅอ้ายผู้ร้ายบางพวกอยากปล้นเย่าปล้นเรือน เมื่อเห็นว่าใจราษฎรไม่สโมสรคิดฟั่นเฟือนคิดครั่นคร้ามไปต่างๆ จะไม่ใคร่ช่วยกัน แล้วก็จะควบคุมเปนพวกกันปล้นเย่าปล้นเรือนที่เปลี่ยว ก่อเหตุต่างๆ ไป เพราะฉนั้นขอให้ข้าราชการแลราษฎรทั้งปวงรักษาตัวรักษาใจรักษาเย่ารักษาเรือน แลทรัพย์สมบัติอยู่โดยปรกติ อย่าเชื่อมดถ่อหมอดูคนทรงผีว่าอย่างนี้อย่างนั้น เพราะดาวหางที่จะขึ้นในปีนี้นั้นเลย ดาวหางจะมีมาปีไรมนุษย์ที่มีความรู้เขาคำณวนดูรู้เรียกก่อนแล้ว เหมือนกับทายสุริยอุปราคา จันทรอุปราคา ก็วิชานี้หมอดูที่เที่ยวหากินอยู่ก็ดี คนทรงผีก็ดีไม่รู้ ทายสุริยทายจันทร์ก็ทายไม่ได้เลยมิใช่ฤๅ

ตั้งแต่แผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมาจนกาลบัดนี้ ดาวหางมาปรากฎในท้องฟ้าก็หลายครั้งหลายที ก็เห็นมีแต่วัวตายควายล้มฝนแล้ง ฝนเกินนั้นแลเปนผลใกล้กับกาลเมื่อดาวหางมาแทบทุกครั้ง แลเมื่อปีเปลี่ยนแผ่นดินทั้งสามคราวนั้น ดาวหางก็ไม่มีไม่เห็นว่าพระเจ้าแผ่นดินเปนอันตรายเพราะดาวหาง เหมือนอย่างแผ่นดินไหวเหมือนกัน นานๆ ก็มีมาลางทีก็ไหวมาก ลางทีก็ไหวน้อย เวลาแผ่นดินไหวนั้นห่างกันบ้างชิดกันบ้าง มีมาทุกแผ่นดิน ก็มิได้มีเหตุอะไรแก่บ้านเมืองในปีเมื่อแผ่นดินไหว ท่านทั้งปวงที่เกิดทีหลังๆ ไม่ได้สังเกตสืบผู้หลักผู้ใหญ่ไปก็รู้ได้เหมือนดังว่า

อนึ่งในปีมะเมียสัมฤทธิศกนั้น ราษฎรฦๅกันว่าเห็นพระอาทิตย์เปนสองดวง การนั้นไม่จริงเปนการล่อลวงของคนที่อยากจะให้คนตื่น ก็คิดอ่านซ่อมแซมแต้มเติมเข้า คนเอาแว่นตาลนควันใต้แล้วใส่เข้าดูเงาพระอาทิตย์ในกระจกฉายเงา พระอาทิตย์จับที่แว่นตาลนควันใต้นั้น ก็ตลบลงไปปรากฎในกระจกเห็นเปนสองดวงสามดวงขึ้น ใครทำอย่างนั้นหันหน้าให้ถูกทิศที่จะเห็นอย่างนั้นเมื่อไรก็เห็นเมื่อนั้น เปนอุบายของคนที่อยากจะให้คนตื่นแกล้งยุกันดอกได้ทดลองแล้ว บอกมาจริงๆ อย่าตื่นไป

ประกาศมาณวันจันทร์ เดือน ๘๘ ขึ้นค่ำ ๑ ปีระกาตรีศกศักราช ๑๒๒๓