ภาคผนวก ๗ อธิบายเหตุแห่งมรณะ ๔

มวลสัตว์ทั้งหลายในโลกนี้ เมื่อมีเกิดแล้วก็ย่อมมีดับไป มิเที่ยงแท้แน่นอน ย่อมเปลี่ยนแปรไปตามสภาวะของสังขารธรรมทั้งหลาย เหตุแห่งการสิ้นไปมี ๔ ประการ คือ

๑. อายุขัย

๒. กรรมขัย

๓. อุภยขัย

๔. อุปัจเฉทกรรมขัย

คนที่เกิดมาแล้วสิ้นชีวิตแต่เด็กบ้าง เป็นหนุ่มเป็นสาวบ้าง เป็นคนเฒ่าชราบ้าง อุปมาเหมือนตะเกียงไส้หมด ก็ย่อมดับ สุดแต่ว่าไส้ยาวหรือสั้น ยาวก็อยู่ได้นาน สั้นก็ดับเร็ว เรียกว่า อายุขยะ หมายถึง ความสิ้นไปแห่งอายุ

บางคนเกิดมาแล้ว ยังมิสมควรสิ้นชีวิต ได้ประกอบคุณงามความดีไว้และมาสิ้นชีวิตไปตามผลกรรมที่ตนกระทำไว้ อุปมาเหมือนตะเกียงเมื่อน้ำมันยังมีอยู่ก็ยังส่องสว่าง เมื่อน้ำมันหมดก็ย่อมดับ เรียกว่า กรรมขยะ หมายถึง ความสิ้นไปแห่งกรรม

บางคนเกิดมาสิ้นทั้งอายุ สิ้นไปทั้งกรรม อุปมาเหมือนตะเกียง หมดทั้งน้ำมัน หมดทั้งไส้ เรียกว่า อุภยขยะ หมายถึง ความสิ้นไปแห่งอายุและกรรม

บางคนเกิดมาแล้วมีอันตรายต่าง ๆ มาเบียนเบียนบีฑา เช่น ถูกเขาตี ถูกเขาฆ่า ถูกเขาแทง ตกต้นไม้ ตกน้ำตาย รถคว่ำตายปัจจุบันทันด่วน อุปมาเหมือนตะเกียงที่จุดไว้ เกิดอุปัทวเหตุ มีลมพัดกระโชกมาทำให้ตะเกียงนั้นดับ เรียกว่า อุปัจเฉทกรรมขยะ หมายถึง ความสิ้นไปเพราะมีกรรมเข้าไปตัดรอน อุปัจเฉทกรรมเป็นกรรมเข้าไปตัดรอน บางทีคนกำลังกระทำความดี แต่อุปัจเฉทกรรมเข้าไปทำให้เกิดผลเสียก็มี

กรรมอันเป็นเหตุแห่งกรรมทั้งหลาย ๔ คือ

๑. ชนกกรรม กรรมแต่งให้เกิด

๒. อุปัตถัมภกกรรม กรรมสนับสนุน

๓. อุปปีฬกกรรม กรรมบีบคั้น

๔. อุปฆาฏกกรรม กรรมเข้าไปตัดรอน

กรรมที่สามารถยังสัตว์ให้เคลื่อนจากภพหนึ่ง แล้วไปเกิดในอีกภพหนึ่ง เปรียบด้วยบิดาผู้ให้กำเนิดบุตร จากนั้นไปก็หมดหน้าที่ ชื่อว่า ชนกกรรม

กรรมที่ไม่อาจแต่งให้เกิดได้เอง ต่อเมื่อชนกกรรมแต่งให้เกิดแล้ว จึงเข้าสนับสนุนส่งเสริมเปรียบเหมือนแม่นมผู้เลี้ยงทารกที่คนอื่นให้เกิดแล้ว กรรมนี้เป็นสภาค (ส่วนสนับสนุน) กับชนกกรรม ถ้าชนกกรรมเป็นกุศลแต่งให้เกิดข้างดี กรรมนี้ก็เข้าสนับสนุนทารกผู้เกิดนั้นให้มีความสุขปราศจากทุกข์ เจริญรุ่งเรือง ตรงกับคำว่า โชติโชติปรายโน หมายถึง รุ่งเรืองมาแล้ว รุ่งเรืองต่อไปภายหน้า ถ้าเป็นอกุศลแต่งให้เกิดข้างเลว ก็เข้าสนับสนุนซ้ำเติมให้ได้ทุกข์หายนะยิ่งขึ้น ตรงกับคำว่า ตโม ตมปรายโน หมายถึง มืดมาแล้ว มืดไปในภายหน้า หรือจะว่าอีกนัยหนึ่งว่า ชนกกรรมเป็นกรรมเดิม กรรมนี้เป็นกรรมเพิ่มพูน สนับสนุนซ้ำเติมให้ดีให้เลวร้ายได้ ชื่อว่า อุปัตถัมภกกรรม

กรรมที่เป็นวิสภาค (เข้ากันไม่ได้) กับชนกกรรม เมื่อชนกกรรมแต่งให้เกิดแล้ว กรรมนี้ก็เข้าไปบีบคั้นผลแห่งชนกกรรมไม่ให้ผลเต็มที่ ไม่เต็มเม็ดเต็มหน่วย ถ้าชนกเป็นกุศลแต่ปฏิสนธิข้างดี กรรมนี้เข้าไปบีบคั้นให้อ่อนกำลัง ตรงกับคำว่า ตโม โชติปรายโน หมายถึงมืดมาแล้ว มีสว่างรุ่งเรืองไปในภายหน้า กรรมนี้เข้าบีบคั้นผลแห่งชนกกรรมฉันใด พึงเข้าใจว่าเข้าไปบีบคั้นผลแห่งอุปัตถัมภกกรรมฉันนั้น ชื่อว่า อุปปีฬกกรรม

กรรมที่เป็นวิสภาค (เข้ากันไม่ได้) กับชนกกรรม และอุปัตถัมภกกรรมเหมือนกัน แต่เป็นสภาค (เข้ากันได้) กับอุปปีฬกกรรม แต่ให้ผลรุนแรงว่า ย่อมจะตัดรอนผลแห่งชนกกรรม และอุปัตกัมภกกรรม ให้ขาดสิ้นทีเดียว แล้วจึงให้ผลแทนที่ชื่อว่า อุปฆาฏกรรม กรรม ๔ ประการนี้จัดตามกิจที่เป็นหน้าที่

นอกจากนี้ยังมีกรรมอีก ๔ ประการ คือ

๑. ปัญจานันตริยกรรม (ครุกรรม)

๒. อาสันนกรรม (กรรมเมื่อจวนเจียนจะตาย)

๓. อาจิณณกรรม (พหุลกรรม กรรมที่ทำเนืองนิตย์)

๔. กตัตตากรรม (กรรมสักว่าทำ)

ครุกรรมเป็นกรรมหนักที่สุดกว่ากรรมชนิดอื่น ๆ ทั้งหมด ท่านจึงเรียกว่า ครุกรรม ในฝ่ายอกุศลจัดเป็นอนันตริยกรรม ส่วนในฝ่ายกุศล ท่านจัดเป็นสมาบัติ ๘ กรรมอันใดทั้งหลายแหล่ที่มีอยู่แต่เมื่อมีกรรมนี้ ย่อมให้ผลก่อนกรรมอื่น เปรียบเหมือนคนอยู่ในที่สูง เอาสิ่งต่าง ๆ มีก้อนหินบ้าง ชิ้นไม้บ้าง กระดาษบ้าง ทิ้งลงมาจากที่สูง สิ่งใดมีน้ำหนักมากกว่า ก็จะตกลงถึงพื้นดินก่อน ส่วนสิ่งใดที่เป็นของเบา ย่อมจะตกถึงพื้นดินในภายหลัง ท่านจึงจัดเป็นอนันตริยกรรม เพราะเป็นกรรมที่มีโทษมาก และอนันตริยกรรมนั้นมี ๕ ประการด้วยกัน คือ

๑. มาตุฆาต ฆ่ามารดา

๒. ปิตุฆาต ฆ่าบิดา

๓. อรหันตฆาต ฆ่าพระอรหันต์

๔. โลหิตุปปาท ทำร้ายพระพุทธเจ้าจนถึงห้อพระโลหิต

๕. สังฆเภท ทำสงฆ์ให้แตกกัน

กรรมที่กล่าวมานี้ ชื่อว่า ปัญจานันตริยกรรม

กรรมที่บุคคลกระทำเมื่อเวลาใกล้จะตาย เมื่อไม่มีกรรมอย่างอื่น คือผู้ตายไม่ได้ทำกรรมอย่างหนึ่งอย่างใดไว้จนชิน กรรมนี้ แม้จะมีกำลังอ่อนสักเพียงไร ก็ย่อมจะให้ผลเป็นปัจจุบันทันด่วนได้เหมือนกัน เปรียบเหมือนโคที่แออัดกันอยู่ในคอก พอนายโคบาลเปิดประตูออก โคตัวใดยืนอยู่ริมคอกประตูนั้น แม้จะเป็นโคแก่มีกำลังน้อยก็ตาม ย่อมออกก่อนกว่าโคตัวที่ยืนอยู่ในคอก กรรมนี้ชื่อว่า อาสันนกรรม

กรรมที่ทำมามาก ทำมาจนเคยชิน หรือเคยประพฤติสั่งสมมา กรรมนี้เป็นอาเสวนปัจจัย เมื่อไม่มีครุกรรม ย่อมให้ผลก่อนกว่ากรรมอื่น เป็นกรรมที่รองลงมาจากครุกรรม เปรียบเหมือนนักมวยปล้ำ คนใดมีกำลังแข็งแรง ว่องไว มีปฏิภาณไหวพริบ ก็ย่อมจะชนะไปฉะนั้น กรรมนี้ชื่อว่า อาจิณณกรรม

กรรมที่บุคคลกระทำลงไป มิได้มีความตั้งใจจงใจ เมื่อกรรมอื่นไม่มีกรรมนี้จึงให้ผลกรรมนี้ชื่อว่า กตัตตากรรม

นอกจากนี้ยังมีกรรมอีก ๔ ประการ คือ

๑. ทิฏฐธรรมเวทนียกรรม กรรมให้ผลในภพนี้

๒. อุปปัชชเวทนียกรรม กรรมให้ผลต่อเมื่อเกิดแล้วในภพหน้า

๓. อปราปรเวทนียกรรม กรรมให้ผลในภพต่อ ๆ ไป

๔. อโหสิกรรม กรรมให้ผลสำเร็จแล้ว

กรรมที่เป็นกรรมอันแรงกล้า ให้ผลในทันตาเห็น คือผู้กระทำกรรมย่อมได้รับผลในอัตตภาพปัจจุบันนั่นเอง แต่ถ้าผู้กระทำ กระทำกาละไปเสียก่อนที่จะได้รับผลของกรรมนี้ ก็กลายเป็นอโหสิกรรมไป กรรมนี้ชื่อว่า ทิฏฐธรรมเวทนียกรรม

กรรมที่ให้ผลเบากว่า เป็นกรรมที่รองลงมา คือให้ผลต่อเมื่อผู้ทำเกิดแล้วในภพถัดไป ถ้าไม่ได้ช่องโอกาสที่จะให้ผลในภพถัดไป ก็กลายเป็นอโหสิกรรมไป กรรมนี้ชื่อว่า อุปัชชเวทนียกรรม

กรรมที่ให้ผลเพลาที่สุด และสามารถให้ผลต่อเมื่อพ้นภพหน้าไปแล้ว ได้ช่องโอกาสเมื่อใดก็ย่อมให้ผลเมื่อนั้น เปรียบเหมือนสุนัขไล่เนื้อ ไล่ตามทันเข้าในที่ใด ก็ย่อมเข้ากัดในที่นั้น กรรมนี้ชื่อว่า อปราปรเวทนียกรรม

กรรมที่ล่วงเลยไปแล้วเลิกให้ผล เป็นกรรมหาผลมิได้ เปรียบเหมือนพืชที่หมดยาง เพาะปลูกไม่งอกขึ้นได้อีกฉะนั้น กรรมนี้ชื่อว่า อโหสิกรรม

สัตว์ทั้งหลายเมื่อใกล้จะตาย ผู้ที่ทำอกุศลกรรมไว้มาก ก็จะไปบังเกิดในนรกอบายภูมิ มองเห็นเปลวไฟเห็นต้นไม้งิ้วเหล็ก เห็นพระยายมถือไม้ค้อน ถือหอก ดาบ มาลากพาเอาตัวไป ถ้าตายไปจะได้ไปบังเกิดเป็นมนุษย์ ก็จะแลเห็นก้อนเนื้อ ถ้าตายไปบังเกิดในสวรรค์ ก็จะแลเห็นต้นกัลปพฤกษ์ เห็นเรือนทองปราสาทแก้วงามตระการตา เห็นหมู่เทพยดาฟ้อนรำขับร้อง ถ้าไปบังเกิดเป็นเปรต ก็จะแลเห็นแกลบแลข้าวลีบ มีความกระหายน้ำ ก็จะแลเห็นเป็นเลือดแลหนอง ถ้าตายไปจะไปบังเกิดเป็นสัตว์เดียรฉาน เช่น นก เนื้อ สุกร สุนัข เป็นต้น ก็จะแลเห็นป่าและต้นไม้ กอไผ่ เป็นต้น

ด้วยอำนาจกุศลธรรมคุณงามความดี หรืออกุศลธรรม บาปกรรมอันชั่วช้า บางคนเกิดมาเป็นคนมั่งคั่ง อุดมสมบูรณ์ บางคนเกิดมาเป็นคนยากจนเข็ญใจ บางคนเกิดมามีผิวพรรณงาม ผ่องใส บางคนเกิดมาอัปลักษณ์ต่ำต้อย บางคนเกิดมามีอวัยวะสมประกอบ บางคนอวัยวะไม่สมประกอบ บางคนเป็นเจ้าขุนมูลนาย บางคนเป็นข้ารับใช้ บางคนเป็นคนดี บางคนเป็นคนชั่ว บางคนมีปรีชาฉลาดเฉียบแหลม บางคนโง่เขลาเบาปัญญา บางคนศึกษาเล่าเรียนรู้จำแตกฉานในพระอภิธรรม บางคนมิได้ศึกษาเล่าเรียน มิได้สดับตรับฟัง ทั้งเป็นการยากแท้ยิ่งในอันที่จะฟังให้เข้าใจ

สัตว์ทั้งหลายที่เกิดในมนุษย์ภูมิเป็นปัญจกัณฑ์ กล่าวไว้โดยย่อเพียงเท่านี้

สิทธา พินิจภูวดล