การเปิดพระทันตธาตุให้คนดู

พระทันตธาตุนี้รักษาอยู่ในที่ซึ่ง เรียกว่า ดาลาดามาลิกาวะ ณเมืองแกนดี ซึ่งเปนเมืองหลวงเก่าอยู่ในท่ามกลางเกาะ วิหารที่เก็บนั้นไม่ใหญ่โตอันใด ตั้งอยู่ในกำแพงพระราชวัง หันหน้าต่อทิศตวันตก มีลานปลูกหญ้าอยู่กลาง ด้านเหนือเปนเทวสถานพระเจ้า๔องค์แลพระราชวัง ข้างทิศใต้เปนสระน้ำใหญ่ อีกฟากสระข้างหนึ่งตรงกันกับวิหารพระทันตธาตุ เปนที่ตั้งวัดบุบผาราม นัยหนึ่งชาวลังกาเรียกมาลิวัตตวิหาร ซึ่งว่าพระอุบาลีเถระ ได้ผูกพัทธสิมาในที่นั้น แต่ข้าพเจ้าไม่ได้ไป ด้านหน้าของวิหารนั้น มีผนังแลซุ้มประตูศิลาลายสลัก ลวดลายทำนองเดียวกันกับโบโรบุโด ที่เมืองชวา แต่ข้าพเจ้ามีความสงสัยเปนอันมากว่าจะไม่ใช่​ของทำขึ้นฉเพาะสำหรับที่นี้ หน้าที่จะรื้อมาจากวิหารเก่าแห่งใดแห่งหนึ่งในเมืองอนุราธปุระซึ่งเปนมหานครโบราณตอนข้างฝ่ายเหนือของเกาะ ด้วยเหตุว่าเครื่องศิลาเช่นนี้ ข้าพเจ้าได้เห็นแต่สามแห่ง คือเสาศิลาตั้งนาฬิกาแดดอยู่หลังเรือนที่เรียกว่า กวีนส์ เฮาส์ คือ เรือนเจ้าเมืองที่เมืองโคลัมโบ มีจารึกไว้ว่า เซอ อารเทอ เอลิแบงก์ แฮฟว์ลอก ได้มาแต่อนุราธปุระ อีกแห่งหนึ่งที่ตำหนักเจ้าแผ่นดินลังกา มีศิลาเปนวงพระจันทร์ครึ่งซีก กลางสลักเปนกงรถสำหรับวางหน้าประตู อีกแห่งหนึ่งก็ที่วิหารพระทันตธาตุ ข้าพเจ้าจึงสันนิษฐานว่าจะเปนรอมาจากวิหารแห่งหนึ่งแห่งใดในเมืองอนุราธปุระ เมืองแกนดีนี้ชาวลังกาเรียกว่าสิงขัณฑะ เปนเมืองหลวงภายหลังเรื่องมหาวงศ์เหมือนกันกับพระทันตธาตุซึ่งมาภายหลัง ไม่ใช่เปนเจดียสถานเก่าซึ่งปรากฎในเรื่องมหาวงศ์ เมื่อสังเกตดูตามหนังสือต่าง ๆ ที่เขาได้แต่ง แลรูปที่เขาได้ถ่ายลอกจำลองมากับทั้งคำบอกเล่าของผู้มีบันดาศักดิ์​ในประเทศนี้ ซึ่งควรเชื่อถือ ข้าพเจ้าเข้าใจว่า ชาติลังกาเดี๋ยวนี้ ไม่เหมือนอย่างแต่ก่อน หรือเกือบจะมิใช่คนเชื้อวงศ์อันเดียวกันกับแต่ก่อน เปรียบประดุจเขมร ครั้งพระนครวัด แลเขมรในปัจจุบันนี้ ความคิดแลฝีมือทำการช่างต่าง ๆ เปนคนละอย่างคนละประเภท ถ้าจะหยิบเอาสิ่งซึ่งทำแต่โบราณ แลสิ่งซึ่งทำใหม่มาวางเข้าสองสิ่ง จะไม่ต้องกันเลยทั้งความคิดทั้งฝีมือ สามารถที่จะให้เข้าใจผิดว่า เปนคนละเมืองกันได้ เหตุทั้งนี้เปนได้ด้วยคนที่มาอยู่เมืองลังกาแต่ก่อน คงจะเปนเชื้อชาติชาวเมืองฝ่ายเหนือในชมพูทวีป ซึ่งมีความเจริญก่อนกว่าข้างใต้ ลงมายังเกาะนี้ด้วยเรือแล้วตั้งอยู่ เช่นที่ปรากฎในเรื่องมหาวงศ์ นำฝีมือช่างแลความคิดข้างฝ่ายเหนือลงมาด้วย พวกนี้เองได้แผ่พ่านไปจนกระทั่งถึงเกาะชวา ฝีมือจึงได้ละม้ายคล้ายคลึงกัน เมื่อภายหลังตั้งเปนบ้านเมืองขึ้นแล้ว ชนในชมพูทวีปฝ่ายใต้อาศรัยความบริบูรณ์ของเกาะนี้ ไปมาค้าขาย ​แลลงมาตั้งอยู่มากขึ้นทุกที เมื่อเกิดการจลาจลขึ้นในเมือง บางคราวก็มีอำนาจแซกแซงขึ้นเปนเจ้านายได้ ความคุ้นเคยแลความนับถือกันแลกันกับคนในพื้นเมืองที่มาแต่ฝ่ายเหนือก็เจริญขึ้น จนถึงอาวาหวิวาหมงคลกันแลกัน เกิดบุตรแลหลานกลายเปนชาติชาวลังกาขึ้นใหม่อีกอย่างหนึ่ง ซึ่งจะเรียกว่าชาวลังกาแท้ก็ได้ ภายหลังเมื่อเกิดจลาจลอันใด ฆ่าฟันกันตายไปมาก ๆ พวกในชมพูทวีปข้างใต้ก็เพิ่มเติมมากขึ้นตามลำดับ ข้าพเจ้าได้ทราบจากผู้ที่ควรเชื่อ บอกว่าคนในเกาะลังกาเดี๋ยวนี้น้อยกว่าแต่ก่อนเปนอันมาก ที่เมืองอนุราธปุระยังค้นพบรอยซึ่งเปนที่คนอยู่ กว้างออกไปเสมอมิได้ขาด ข้าพเจ้าจะยังไม่กล่าวยืดยาวในเรื่องนี้ ด้วยเหตุว่ายังไม่สมควรจะกล่าวเลย เพราะยังไม่ได้ไปเห็นเมืองอนุราธปุระ ซึ่งเปนเมืองมีการก่อสร้างอันวิเศษของโบราณ น่าที่จะดียิ่งกว่าเกาะชวาเปนอันมาก ที่กล่าวบัดนี้ เพื่อจะรวมความว่าเมืองลังกาตอนกลางลงมา​หาใต้ ซึ่งข้าพเจ้าได้มาอยู่บัดนี้ ไม่เปนถิ่นที่ซึ่งกล่าวไว้ในคัมภีร์มหาวงศ์ ซึ่งเราทั้งหลายมีความพิศวงเลื่อมใสเปนอันมากนั้น พระทันตธาตุนี้ไม่เปนสิ่งสำคัญซึ่งเรามีน้ำใจชื่นชมยินดีต่อมาแต่ก่อน เปนการสมควรแท้จริง เมื่อได้เห็นถิ่นที่ แลได้เห็นสิ่งของทั้งปวง คงไม่เปนเครื่องที่น่าพิศวงหรือน่าเลื่อมใสอันใด อากูลมูลมองไปด้วยสิ่งแลด้วยเรื่องที่จะพึงน่ารังเกียจหรือน่ากระดากใจหลายประการอันไม่ควรจะกล่าวในที่นี้

เมื่อจะกล่าวถึงวิธีซึ่งเปิดพระทันตธาตุให้คนดู หรือนมัสการ ก็จะต้องข้ามเรื่องที่จะพรรณาถึงเหตุการเหล่านั้นเสีย กล่าวต่อไปว่า พระทันตธาตุนั้นร้อยอยู่ในห่วงลวด ซึ่งปักอยู่ในกลางดอกอุบลทำด้วยทองคำ มีพระเจดีย์ครอบเปนชั้น ๆ จนถึงชั้นในที่สุดเปนกล่องประดับเพ็ชรพลอย พระเจดีย์บางองค์ใน ๗ ชั้นนั้น ประดับเพ็ชรพลอยงามดี องค์นอกที่สุดมีสังวาลหลายอย่าง สังเกตได้แต่ว่าเปนอย่างพม่านั้นสายหนึ่งสวมอยู่ สัณ​ฐานพระทันตธาตุก็ไม่ผิดอันใดกับที่จำลองนัก แต่จะเปนด้วยเก่า หรือด้วยจะเปนสีดอกพิกุลแห้ง จึงได้มีสีคล้ำมัว เหมือนงาที่ทำเครื่องมืออันใช้เก่า ๆ แต่ไม่เปนสีเดียวเสมอกัน ที่ซึ่งเก็บนั้นเปนห้องไม่มีหน้าต่าง มีแต่ประตูด้านเดียว มีประแจสามดอก ผู้ซึ่งรักษาซึ่งเรียกว่า ระเตมะหัตตะเมยะ ซึ่งแต่งตัวนุ่งผ้ายาว ๒๗ วาเก็บดอกหนึ่ง พระเก็บสองดอก ในนั้นมีสิ่งอื่น ๆ ที่มีราคาหลายอย่าง แต่ยากที่จะเห็นได้ถนัด เพราะมืดต้องจุดไฟ แลไม่จุดหลายดวงนัก ดูเหมือนเจ้าพนักงารผู้รักษาจะพอใจให้เปนเช่นนั้นด้วย การที่จะบูชาด้วยประทีป ย่อมไม่สู้เปนที่ต้องใจของผู้รักษา ข้าพเจ้าได้เห็นหนังสือเขียนด้วยลานทองสองผูก ผูกหนึ่งซึ่งเข้าใจว่า ส่งไปแต่พระเจ้าอยู่หัวบรมโกษฐกรุงสยาม ๑๕๐ ปีเศษมาแล้วนั้น ข้าพเจ้าได้พลิกดูร้อยลานกลับต้นเปนปลาย เขียนด้วยอักษรขอม ขึ้นต้นเปนวิธีอุปสมบทแล้วกฐิน ผูกแลถอนสิมา ข้างปลายมีบานแพนกเขียน​แปลร้อยได้คำที่จารึกนั้นมา ศักราชลงว่า ๑๐๐๐๕ ถ้าจะเข้าใจโดยคำว่าพันห้า ก็เปนก่อนเวลาแผ่นดินพระเจ้าบรมโกษฐ แลทั้งสังเกตดูถ้อยคำในนั้น ประกอบด้วยรูปตัวอักษรเห็นเปนหนังสือขอมที่เขมรเขียน หาใช่ไปจากกรุงสยามไม่ อีกผูกหนึ่งนั้นไม่ได้ดู ด้วยผู้รักษาหวงแหนเหลือเกิน ราวกับว่าผู้หนึ่งผู้ใดจะวิ่งราวไปจากที่นั้น ยังมีพระแก้วอีกองค์หนึ่ง ซึ่งหน้าตักประมาณสัก ๔ นิ้ว สังเกตดูไม่ใช่ฝีมือลังกา สีคล้ายมรกตส่องโปร่ง มีที่ชำรุดบ้าง จะสังเกตว่าเปนเนื้อศิลาหรืออันใดก็ยาก ด้วยสว่างไม่พอ แลเขาไม่สู้จะให้ดูนานนัก ทั้งในห้องนั้นก็ไม่มีทางลมซึ่งจะหายใจได้มาก คนก็เข้าไปเต็มแน่น ถ้าผู้ใดขืนอยู่ช้าก็อาจจะเปนลมได้ ด้วยต้องการลมสำหรับหายใจ ข้าพเจ้าได้คัดคำบานแพนก ในคัมภีร์นั้นมาลงไว้ในที่นี้ ด้วยเห็นว่าการที่คัดนั้นมิใช่ง่าย ต้องทำทุกกระกิริยาเปนอันมาก

​การที่จะเปิดพระทันตธาตุให้คนดูเปนการเปิดเผยนั้น นาน ๆ มีครั้งหนึ่ง ในเวลาเมื่อพระเจ้าแผ่นดินลังกายังมีอยู่ เปิดครั้งหลังที่สุดแผ่นดินพระเจ้ากฤตติสิริ ในราวพุทธศักราช ๒๓๑๘ จุลศักราช ๑๑๓๗ เปนปีที่พระอุบาลีเถระกับราชทูตกรุงสยาม ตามคำเชื้อเชิญของพระเจ้ากฤตติสิริ ให้ไปสืบสาสนวงศ์ในเมืองลังกา เพราะเวลานั้นพระสงฆ์ในเมืองลังกาสาบสูญสิ้นไป พระเจ้าอยู่หัวบรมโกษฐจึงได้ทรงจัดพระสงฆ์ ๑๐ รูปกับทูตานุทูต ให้เชิญพระพุทธรูป พระธรรม แลพระราชสาส์นออกไป ซึ่งจดหมายรายระยะทางของราชทูต แลวิธีซึ่งเชิญพระทันตธาตุออกให้ราษฎรดูอย่างไร ยังมีอยู่ในห้องอาลักษณ์ แลได้ลงพิมพ์ในหนังสือวชิรญาณ แต่จะเปนฉบับใดข้าพเจ้าจำไม่ได้ ต่อมาอีกมีครั้งหนึ่งเมื่อพุทธศักราช ๒๓๗๑ จุลศักราช ๑๑๙๐ แลเมื่อไม่กี่ปีนี้อีกครั้งหนึ่ง การที่เปิดให้คนดูเช่นนี้ เพื่อประสงค์​จะได้เงินปฏิสังขรณ์ที่วิหารพระทันตธาตุ ชนชาวสิงหฬทั้งปวงย่อมพากันแตกตื่นไปนมัสการ แลเข้าเรี่ยรายทั่วทั้งสกลลังกาทวีป

ในระหว่างซึ่งมิได้มีการเปิดให้คนนมัสการมากเช่นนั้น ย่อมเปิดให้ผู้มีบันดาศักดิ์ต่างประเทศสำคัญ ๆ ดูบ้างเปนครั้งเปนคราว แต่โดยปรกติที่เปิดให้ชาวลังกาบูชานั้น เปนแต่ไปนมัสการภายนอก หาได้เห็นองค์พระทันตธาตุไม่

เมื่อจะกล่าวตามคนต่างประเทศเขากล่าว ที่เขาได้พิจารณาวาดเขียนจำลองถ้วนถี่ เขาว่าทำด้วยงาช้างซึ่งเสียสี เปนของพระเจ้าวิกรมพาหุคิดทำขึ้น ไม่เปนสัณฐานพันธุ์มนุษย์ เพราะสิ่งที่จริงแท้นั้น โปรตุเกศได้ทำลายเสียที่เมืองคัวดังได้กล่าวมาแล้ว แต่ตามความเห็นของข้าพเจ้าเห็นว่า ถึงพระทันตธาตุซึ่งว่าโปรตุเกศทำลายเสียนั้น จะเชื่อว่าแท้ก็ไม่ได้ ด้วยพาไปซ่อนเร้นหมกฝังเสียเปนหลายครั้งมาแล้ว