พระประวัติ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส

สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส เป็นพระโอรสพระองค์ที่ ๒๘ ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก และเจ้าจอมมารดาจุ้ย (ซึ่งต่อมาเป็นท้าวทรงกันดาล) เป็นมารดา ประสูติเมื่อวันเสาร์ เดือนอ้าย ขึ้น ๕ คํ่า ตรงกับวันที่ ๑๑ ธันวาคม ปีจอ พ.ศ. ๒๓๓๓ พระนามเดิมพระองค์เจ้าชายวาสุกรี เมื่อพระชนม์ได้ ๑๒ พรรษา ตรงกับปีจอ พ.ศ. ๒๓๔๕ ได้ทรงผนวชเป็นสามเณร ประทับอยู่ ณ วัดพระเชตุพน ต่อมาเมื่อปีมะเมีย พ.ศ. ๒๓๕๓ ขณะดำรงพระยศเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าวาสุกรี ในรัชกาลที่ ๒ ได้ทรงผนวชเป็นพระภิกษุ และทรงศึกษาในสำนักสมเด็จพระนพรัตน์ วัดพระเชตุพนฯ ต่อมาจะเป็นปีใดไม่ปรากฏ พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ได้โปรดสถาปนาขึ้นเป็นกรมหมื่นนุชิตชิโนรส ศรีสุคตขัตติยวงศ์ สถิต ณ วัดพระเชตุพนฯ และโปรดให้ดำรงตำแหน่งพระราชาคณะ นับเป็นครั้งแรกที่ทรงตั้งพระบรมวงศานุวงศ์ให้ดำรงสมณศักดิ์ ถึงในรัชกาลที่ ๓ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดสถาปนาขึ้นเป็นเจ้าคณะกลาง ต่อมาเมื่อปีกุน พ.ศ. ๒๓๙๔ ในรัชกาลที่ ๔ ได้ทรงรับมหาสมณุตมาภิเษก เป็นสมเด็จพระมหาสังฆปรินายก ทรงพระนามกรมสมเด็จพระปรมานุชิตชิโนรส ศรีสุคตขัตติยวงศ์ บรมพงศาธิบดี จักรีบรมนาถ ปฐมพันธุมหาราชวรัลกูร ฯลฯ สิ้นพระชนมายุ เมื่อวันศุกร์ เดือนอ้าย ขึ้น ๙ คํ่า ปีฉลู ตรงกับวันที่ ๙ ธันวาคม ๒๓๙๖ สิริรวมพระชนมายุได้ ๖๔ พรรษา ต่อมาเมึ่อพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ในรัชกาลที่ ๖ ได้โปรดสถาปนาสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาวชิรญาณวโรรส พระบรมราชอุปัธยาจารย์ ขึ้นเป็นสมเด็จพระมหาสมณเจ้าฯ แล้ว ได้ทรงพระราชดำริว่า สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระปรมานุชิตชิโนรส ทรงพระเกียรติคุณทางกวีนิพนธ์และทรงมีคุณูปการเป็นอย่างยิ่งในพระบวรพุทธศาสนา ตลอดพระชนมายุของพระองค์ จึงได้มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ สถาปนาขึ้นเป็นสมเด็จพระมหาสมณเจ้าฯ เมื่อวันที่ ๑๒ เมษายน ๒๔๖๔ ภายหลังที่สิ้นพระชนม์แล้ว ๖๘ ปี

สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรสทรงเป็นกวีสำคัญยิ่ง พระองค์หนึ่งในยุครัตนโกสินทร์ ทรงชำนาญเป็นพิเศษในด้านแต่งโคลง ลิลิต และฉันท์ ยากจะหากวีผู้อื่นเสมอเหมือน ได้ทรงพระนิพนธ์หนังสือต่าง ๆ ไว้เป็นจำนวนมาก หนังสือเหล่านั้นล้วนได้รับนับถือยกย่องว่าเป็นวรรณคดีที่ไพเราะ และมีความสำคัญต่อวรรณคดีของไทยอย่างยิ่ง เป็นต้นว่า หนังสือปฐมสมโพธิ์ มหาชาติร่ายยาว หรือที่เรียกว่า ร่ายยาวมหาเวสสันดรชาดก (ในคำนำหนังสือมหาชาติ ฉบับพิมพ์ พ.ศ. ๒๔๕๗ โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร แจกในงานศพสุด ในพระเจ้าบรมวงศ์เธอชั้น ๔ กรมขุนศิริธัชสังกาศ มีกล่าวไว้ว่าสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส ได้ทรงแต่งมหาชาติร่ายยาวไว้ถึง ๑๒ กัณฑ์ แต่ทรงเว้นกัณฑ์มหาพนและกัณฑ์มัทรี เฉพาะกัณฑ์มหาพนนั้นทรงพระดำริเห็นว่าไม่สามารถจะทรงนิพนธ์ได้ไพเราะเท่าเทียมสำนวนของพระเทพโมลี (กลิ่น) ซึ่งเป็นกวีเอกอีกผู้หนึ่งในยุคนั้น จึงได้เว้นไม่ทรงพระนิพนธ์แข่งขึ้นเปรียบเทียบขึ้นอีก ส่วนกัณฑ์มัทรีนั้น ไม่ทรงแต่งเพราะเหตใดไม่ปรากฏ) นอกจากนี้ยังทรงพระนิพนธ์ กฤษณาสอนน้องคำฉันท์ สรรพสิทธิคำฉันท์ ลิลิตเตลงพ่าย รวมทั้งสมุทรโฆษคำฉันท์ ตอนปลาย เริ่มตั้งแต่พิทธยาธรรณาภิมุขรบแพ้พิทยาธรรณบุตรตกลงมานอนเจ็บอยู่ในสวนของพระสมุทรโฆษ (หน้า ๑๕๕) พระสมุทรโฆษมาพบ พิทยาธรถวายพระขรรค์ จนกระทั่งพระสมุทรโฆษมีเหตุต้องพลัดพรากกับนางพินทุมดี แล้วได้กลับคืนพบกันในที่สุด จนจบเรื่อง