๖๖

เมืองสุรบายา

วันที่ ๑๓ กรกฎาคม

เมื่อวานนี้นึกอยากจะข้ามไปที่เกาะมะถุระแต่ไม่มีเรือ วันนี้เขาจัดเรือให้ บ่าย ๓ โมงไปที่ท่ารอแยลด๊อกยารด ลงเรือกรรเชียงเรือไฟลากข้ามช่องท่าเรือจอดประมาณครึ่งชั่วโมงเศษมีเรือจอดมาก ท่าที่นี้ก็ทำนองเดียวกับที่บัตเตเวียเก่า มีคลองยื่นออกไปในเลน มีทางริมคลอง เรือลำเลียงใช้คนลากผูกเชือกที่เสา แลได้เห็นเรือพวกดุระหัวงอ ๆ ขึ้นมาสูงคล้ายคอนโดเลอ แลมีราข้างเหมือนเรือลังกาไปถึงที่ท่ากาเม็ลเปนท่าขึ้นตำบลเล็ก ๆ มีตพานเหล็กยื่นลงมาในทเลเหมือนที่มุนต๊ก แอสสิสตันเรสิเดนต์เมืองบังกาลันลงมารับ เรสิเดนต์มีธุระไม่อยู่ไปอยู่ป่ามะกะซันลงมารับแต่ปเงรันอธิปติ จักโกรโนโกโรมีแตรวงมาอยู่ที่ตพาน ทางแต่ต้นตพานไปจนประสังคระหันอยู่ข้างจะห่าง แม่เล็กขึ้นไปรถคนลากเราเดิรขึ้นไป ที่ประสังคระหันมีพวกปเงรันต่าง ๆ มารับหลายคน จักโกรโนโกโรเปนลูกคนเล็กของปานำบาหัน เกาะมะถุระนี้เดิมเรียกว่านุสาอันตาระ แปลว่าระหว่างกลาง ออกจากภาษาสังสกฤต เปนประเทศที่มีส่วนชื่อเสียงมากของชวา ในการเปลี่ยนแปลงผู้ปกครองมากครั้งมากคราว บางทีก็มีแต่อธิปติบางทีก็มีสุลต่าน ในระหว่างยศที่สูงที่สุดแลต่ำที่สุด บางทีก็รวมกันทั้งเกาะเปนเจ้าเดียว บางทีก็แยกเปน ๓ เปน ๔ คือบังกา ลันซิมปัง ปามะกาชัน สุเมนับ บางทีก็แขงเมือง บางทีก็อยู่ในอำนาจสุสุนัน ในชั้นหลังเมื่อตกเปนของวิลันดานี้ เปนเวลามีสุลต่าน ๓ คน คือบังกาลัน สุเมนับ ปามะกาชัน เปนเกาะที่ไม่มีเขาสูงไม่มีแม่น้ำ กันดารน้ำอยู่ทั่ว ๆ ไป ภายหลังมาวิลันดางดเสียไม่ตั้งสุลต่าน ลดลงตั้งแต่ปานำบาหัน ครั้นปานำบาหันตายก็เลิกอำนาจที่เปนเจ้า ลดลงเปนริเยนต์เหมือนเมืองทั้งปวง คงแต่ยศปเงรัน ต่อไปก็คงจะเปนรเด่นตำมหงง หรือรเด่นอธิปติเหมือนเมืองในปริยังคะทั้งปวง แอสสิสตันเรสิเดนต์บังกาลันผู้นี้ ได้เปนผู้ขนไปจัดการเอง เล่าถึงอาการกิริยาที่จัดได้เลอียดเสียแต่ภาษาที่พูดไม่ใคร่จะพอ สุลต่านคนที่สุดตายเมื่อคฤศตตักราช ๑๘๕๘ ปานำบาหันที่รับยศต่อมาเปนน้องสุลต่านตายปีคฤศตตักราช ๑๘๘๒ บังกาลันเปนเมืองที่เลิกเจ้าภายหลังเมืองอื่น การที่ยกเลิกนั้น ด้วยอาไศรยเหตุว่าราษฎรได้ความเดือดร้อนเพราะแย่งเชือกน้ำกัน ใครมีอำนาจแย่งได้ก็แย่งเอา แลเกิดรบราฆ่าฟันกันด้วยสันดานชาวมะถุระชอบวิวาท พลเมืองยากจนเพราะต้องแบ่งกึ่งในผลประโยชน์ซึ่งหาได้เปนของสุลต่าน แลเพราะบ้านเมืองไม่บริบูรณ์ มีนายทหารคนหนึ่งกับลูกหลานเปนอันมาก เปนทหารขึ้นต่อวิลันดา เดิมก็เปนทหารของสุลต่าน เมื่อสิ้นอำนาจแล้ววิลันดาแยกเสีย เขาสรรเสริญว่าเปนคนแขงแรงนัก มีการเลี้ยงน้ำชารับรองตามแบบแล้วขึ้นรถไปเทิ่ยว เปนรถของรตูเก่าซึ่งยังมีตัวอยู่ บ้านเรือนสองข้างทางเปนแต่ตึกเล็ก ๆ เข้าไปหน่อยหนึ่งก็เปนที่รกร้าง แลเปนไร่เข้าโภชบ้าง เพราะที่ไม่มีน้ำทำนาไม่ได้ มีผู้ได้มาลองเพาะปลูกพืชพรรณต่าง ๆ ไม่สำเร็จทั้งนั้น ดูหน้าตาแห้งแล้งเต็มที ทางที่จะไปบังกาลันใหญ่โตมีต้นมะขามขึ้นร่มทาง ๑๒ ปาลไปไม่ได้ เพราะเวลาเย็นอย่างหนึ่ง เพราะไม่มีม้าเปลี่ยนอย่างหนึ่ง ชาวมะถุระนี้แต่งตัวชอบสีต่าง ๆ มากเหมือนกันกับพวกซุนดา ไม่ได้ไว้มวยตัดผมเหมือนพวกมลายูโพกผ้า ถ้าขมวดหลังก็เปนหูกระต่ายปล่อยชายยาว แต่มักจะโพกเปนแต่สังเวียนไม่คลุมหัว แต่งตัวเปนอย่างนุ่งกางเกงหลวม ๆ โสร่งเขิน เสื้อแขกอย่างมลายู วันนี้ที่กาเม็ลมีฆ่ากันตาย ๒ เรื่อง แต่ในระยะที่วิลันดาเข้าไปปกครอง กล่าวว่าเบาบางลงแล้วดังนี้ยังมีไม่ใคร่ขาด คนในเกาะชวานี้ถ้าจะแบ่งเปนชาติใหญ่ ๆ ๓ ชาติ คือข้างฝ่ายตวันตกแขวงปริยังคะ ลามขึ้นมาถึงจริบอน เปนพวกซุนดาทั้งนั้นหรือมากกว่าชาติอื่น ตั้งแต่บันยูมาสบังเกลังสมารังเหล่านี้ ไปจนกระทั่งถึงมทยูน กดีรีเปนชวาแท้มากตั้งแต่สุรบายา ปสรวนแลเกาะมะถุระเปนชาวมะถุระมาก แบ่งคน ๓ หมวด เปนซุนดาประมาณ ๔ ล้าน ชวาประมาณ ๘ ล้าน มะธุระประมาณ ๖ ล้าน พวกซุนดาไม่สู้เปนคนที่ฉลาด แต่เปนคนเรียบร้อยไม่สู้มีถ้อยความ ฝ่ายชวานั้นเปนคนฉลาด แต่จะทำการอันใดช้าไม่สู้แขงแรง พวกมะถุระเปนคนหยาบคายดุร้าย แต่ทำงารแขงแรง ยังมีที่แยกกันตามเมืองแบ่งออกเปนภาษาเล็ก ๆ อีกกว่า ๓๐ ภาษา

กลับมาถึงบ้านทุ่ม ๑ แล้วไปดูเทียเตอร์คอมมิกเขาตัดเล่นเปนท่อนเพราะกลัวเวลาจะไม่พอ เล่นเรื่องนิทานเยอรมัน เจ้าคนหนึ่งพ่อแต่งงารให้มีเมียไม่รักเมียคิดจะหนี พ่อให้คนคอยรวัง ถ้าจะออกทางใดให้เป่าแตรขึ้น เจ้านั้นคิดจะหนีก็ถูกเป่าแตร ภายหลังมีนางสาวใช้ออกมาตรวจพบคนหนุ่มก็พูดจาหยอกเอินกัน พ่อออกมาตรวจเห็นก็ดีใจหมายว่าลูก ภายหลังผู้หญิงซึ่งมาแต่งงารนั้น แปลงตัวเปนลูกชาวสวนเข้าไปหารักใคร่กัน พ่อออกมาพบหมายว่าคนอื่น ขู่แล้วก็ปิดม่านเสีย เล่นเปนกระบวรตลกอีกตอนหนึ่งเต้นอย่างสเปนถือแตรมบุรินผู้หญิง ๒ คน แล้วเต้นงูเต้นเสือ ต่อไปเล่นภาพยนต์ เราเข้าไปในโรงพบผู้ซึ่งฝึกหัดนั้นได้ตราช้างเผือกชั้นที่ ๔ พบกันเมื่อคราวก่อน แลได้เข้ามาในกรุงเทพฯ ด้วย ภ้อตัดว่าได้เห็นเรามาตั้งแต่ยังเปนเด็ก ตัวซึ่งเปนเจ้าแผ่นดินนั้น เราทักว่าคนนี้หรือที่เปนกิง เล่นตลกขอโทษก่อน แล้วบอกว่าตัวเปนกิง เราว่าถ้าดังนั้น เราก็เปนพี่น้องกันได้ฮา การที่เล่นนี้เปนพวกเลดีแอนด์เยนตลแมน เข้ากันเล่นตามใจสมัค ตั้งแต่รู้ว่าเรามาชวาก็ลงมือซ้อม เปรสิเดนต์พึ่งตายได้ ๑๐ วัน เมียจัดการแทน เดิมเขาคิดให้เลิกแต่แกไม่ยอมส่งก๊าดมาเชิญ เห็นว่าเขาตั้งอกตั้งใจจริง ๆ จึงได้รออยู่อีกคืนหนึ่ง กลับ ๒ ยาม