๕๕

บุโรพุทโธ

วันที่ ๒ กรกฎาคม ร.ศ. ๑๑๕

ตื่น ๓ โมงเช้าขึ้นพระเจดีย์ วันนี้ตั้งหน้าเลือกพระพุทธรูปจะให้ได้ทุก ๆ ปาง ๆ ละองค์ เลือกยากสาหัสเพราะซุ้มคูหาสูงมาก แลไม่ใคร่เห็นที่ชำรุด ต้องให้คนปีนขึ้นไปข้างหลังตรวจดูเสียก่อนจึงได้เลือกขีดตีนกาไว้ เปนพระพุทธรูป ๕ องค์^๕๓ แต่จำเปนต้องเลือกเอาที่ชำรุดบ้าง เพราะที่ยังดีตั้งอยู่เสียในคูหา แลพระเจดีย์ซึ่งไม่ชำรุดเขาแนะนำหลายคนให้เอาในนั้นจะรับรื้อให้เราไม่ยอม ขอให้เหลือไว้ให้คนที่มาข้างหลังเขาดูดี ๆ บ้าง เวลาที่ขึ้นไปคอนโทรเลอร์ให้ไปเก็บดอกลั่นทมมา แล้วกระซิบบอกคนนั้นคนนี้ว่าดอกไม้มี เราถามว่าสำหรับทำอะไร เขาว่าเอามาเผื่อไว้อย่างนั้น บางทีจะต้องการ เราเข้าใจว่าเขาคิดว่าเราคงจะบูชาจึงรับเอามาบูชา พระพุทธรูปในพระเจดีย์องค์กลางดูทึ่งกันพอใช้ แล้วปีนขึ้นไปจาฤก จ.ป.ร. ไว้แห่งหนึ่ง คอนโทรเลอร์รับจะจัดการปิดทองให้ พอไปจากยกยา ๒ - ๓ วันก็ได้ข่าวว่าปิดทองเสร็จแล้ว กลับลงมาเลือกลายต่าง ๆ ที่ตกอยู่ข้างล่าง คือนาคะหรือช้าง ลายหลังซุ้มพระเจดีย์ ๑ รากษสเล็กตัว ๑ สิงห์โตขาหัก ๒ ตัว ท่อน้ำอัน ๑ คอนโทรเลอร์จะคิดอ่านตั้งร่างร้านในรุ่งขึ้นพรุ่งนี้ กลับลงมาบ่ายโมง ๑ แม่เล็กไปมาเกลังแต่เช้าไปที่โรงพยาบาลแลบ้านเรสิเดนต์เก็บดอกฝอยฝากลับมาบ่าย ๒ โมง เขาว่าตอนเช้าสบายกว่าตอนเย็นไม่ร้อน เวลาเย็นไปจันทิเมนดุด ทางประมาณสักครึ่งชั่วโมง เปนลานใหญ่อยู่ในหมู่บ้าน แต่ลึกลงไปกว่าพื้นแผ่นดินที่อยู่ใกล้เคียง ด้วยแต่เดิมเปนดินถมขึ้นไปสูง เหลืออยู่แต่หลังคา คอเวอนเมนต์ลงทุนเปนอันมาก ขุดดินลงไปจนถึงพื้นดินที่ตั้งมณฑป เครื่องที่ทลายลงมาจากข้างบนเช่นยอดเปนพระเจดีย์แปดเหลี่ยมแลตัวลายอื่น ๆ รูปร่างตัวมณฑปนั้นเปนสี่เหลี่ยม ด้านน่าเห็นจะเปนคูหายื่นยาวออกมาสักหน่อย แต่เฉพาะด้านตวันตกจึงชำรุดมาก อีก ๓ ด้านย่อเปนที่เหมือนมุขแต่สั้นใหญ่ออกมาแต่ฐาน ตัวผนังด้านใต้สลักเปนลายรูปพระนารายณ์นั่งในดอกบัว มีเทวดา ๒ ข้าง ที่เปนมุขลดผนังแคบอีกสองข้างก็เปนรูปเทวดาข้างละองค์ ด้านตวันออกเขาว่าเปนรูปทุรคาด้านเหนือเปนรูปพระอิศวร ลายสลักมีแต่ฉเพาะลายขอบแลเสากับที่เทวรูป นอกนั้นเกลี้ยง ๆ บันไดขึ้นตวันตกด้านเดียว มีนาคหรือช้างอยู่ที่ปลายพลสิงห์ แต่ตัวพลสิงห์ทำลายเสียหมด ข้างอัฒจันท์สลักเปนห้อง ๆ ดูเหมือนจะเปนเรื่องสุภาษิต บางห้องก็เปนพระกับพราน ฤๅษีกับคนไปนมัสการ พราหมณ์ผัวเมียทเลาะวิวาทอะไรกัน คนแก่กับปู่ไม่ได้พิจารณาถ้วนถี่ แต่ที่เห็นชัดนั้นคือหงส์ ๒ ตัวคาบไม้ เต่าเอาปากคาบไม้พาบิน เปนเรื่องชาดก ตามทางที่เข้าไปมีภาพพวกพิทยาธรเหาะหันหน้าเข้าไปทางมณฑป แลมีตุ่มที่ไว้ทรัพย์ มีกษัตริย์หรือผู้ใดมีลูกหลายคนที่อุ้มอยู่นั้นคนหนึ่ง ที่ซนต่าง ๆ ขี่กันบ้าง ชกกันบ้างดูสนุกดี ข้างซ้ายเปนผู้หญิงมีลูก ๑๒ คน ช้างขวาเปนผู้ชายมีลูก ๑๐ คน ในมณฑปตรงกลางมีพระพุทธรูปใหญ่ทำด้วยศิลาทั้งแท่ง นั่งห้อยพระบาทเหมือนพระป่าเลไลย ยกพระหัดถ์ขวาคว่ำซ้ายหงาย นิ้วนางข้างขวาจับนิ้วกลางข้างซ้าย พระพักตร์คล้ายพระชินสีห์ ดูหน้าเฉยสบายแลแจ่มใสเปนศิลาทั้งแท่ง ติดกับก้อนใหญ่ซึ่งเปนที่นั่ง รอยผ้าที่ห่มเหมือนผ้าบาง ๆ คลุม เปนฝีมือช่างอย่างวิเศษ ที่จะทำให้เหมือนในเวลาเดี๋ยวนี้ได้โดยยาก แต่พลัดตกลงมาจากฐานตะแคงอยู่หน่อยหนึ่ง พระบาทที่ห้อยลงมาจดพื้น เขาว่าครั้นจะยกขึ้นให้ได้ที่ก็กลัวจะกระเทือนตัวมณฑปพัง สองข้างเปนรูปกษัตริย์ข้างซ้ายมีทองต้นแขนปลายแขน สร้อยคอรัดอกรัดเอวแลกำไลตีน ผ้าที่นุ่งสั้นอยู่เพียงต้นขา สวมมงกุฎลายเปนเครือไม้ บ่าซ้ายมีสังวาลพราหมณ์ทำเปนรอยเส้นเชือกสามเกลียวห้อยขาข้างซ้ายข้างขวาพับ ยกมือข้างขวาหงายงอนิ้ว ข้างซ้ายพาดตัก มีเรือนแก้วข้างล่างเปนรูปช้างหมอบ ที่เสาเปนรูปสิงห์ยืน ที่ทับหลังเปนนาคหรือช้างทรงเครื่องของดอกเตอร์โกรนแมน บนทับหลังขึ้นไปเปนพุ่มที่จะทำเปนรัศมีหรือต้นไม้ ข้างขวารูปร่างก็คล้ายคลึงกัน แต่ดูหน้าย่อมลงหน่อยหนึ่ง นุ่งผ้ายาวกรอมลงไปถึงข้อเท้า ห่มผ้าสไบเฉียง มงกุฎมีพระพุทธรูปนั่งอยู่บนนั้น ยกมือซ้ายคว่ำนิ้วชี้จับหัวแม่มือข้างขวาแบหงาย เท้าขวาห้อยเท้าซ้ายพับนั่งอยู่บนดอกบัว เท้าที่ห้อยมีดอกบัวรับทั้ง ๒ รูป บางคนเขาว่าเปนเทวรูป แต่เราคิดเพลินไป เห็นว่าจะเปนรูปกษัตริย์ เพราะเหมือนกันกับรูปกษัตริย์ที่ทำในลายสลักทั้งปวงจะเปนปฤษณา ข้างที่ใส่สังวาลพราหมณ์จะเปนถือศาสนาฮินดู ข้างที่ห่มผ้าสไบเฉียงมีพระพุทธรูปจะเปนถือพุทธศาสนา บางทีก็จะเข้าเรื่องกับผู้ชายผู้หญิงที่มีลูกหลายคนข้างนอก มีอุ้มอยู่คนเดียว นอกนั้นชนทั้งหลายอยู่ฟากเดียวกับข้างที่เข้าใจว่าถือศาสนาพระพุทธ ข้างผู้ชายที่มีลูก ๑๐ คนอยู่ข้างที่ถือศาสนาพราหมณ์ รูปทั้ง ๒ กับพระพุทธรูปขัดเกลี้ยงเกลางดงาม แต่พระพุทธรูปดีกว่ารูปทั้งสองนั้น บรรดารูปศิลาที่ได้เห็นทั้งที่มิวเซียมบัตเตเวียบรัมบานันแลบุโรพุทโธจะหาเปรียบเสมอด้วยรูป ๓ รูปนี้ไม่มีแล้ว ช่างรักเสียจริง ๆ ถ้าได้ไปบางกอกเปนต้องถึงสร้างวิหารกันใหม่ แต่ไม่ควรจะขอเขา เพราะเห็นว่าควรจะนับว่าเปนสิ่งที่มีราคาอันวิเศษของเมืองชวา กลับจากจันทิเมนดุดแวะดูจันทิปาวนซึ่งอยู่ในหนทางที่จะกลับ เปนวัดเล็กนิดเดียว ต้นไม้ใหญ่ฉเพาะขึ้นที่นั้นซุดโซมมาก ข้างในก็ไม่มีอันใดเห็นจะเปนวัดศิวลึงค์ มืดเสียแล้วต้องดูด้วยไฟ ก็ไม่เปนที่อัศจรรย์อันใด ดามพวกชวาว่าเปนครัวของบุโรพุทโธ แต่ครัวก็ไม่พอทำกับเข้าเลี้ยงพระด้วยเล็กเต็มที

วันนี้มีอะไรกันไม่รู้ ดูเหมือนโตเป็ง ไม่ได้ดู เมเยอร์จีนพาลูกสาวมาหาแม่เล็กเอาดอกไม้มาให้ ออกไปนั่งพูดกับริเยนต์แลเจ๊กคอนโทรเลอร์เปนล่ามจนเวลา ๕ ทุ่ม เขาว่าเดี๋ยวนี้กำลังคิดจะทำแตรมเวย์จากยกยามามาเกลัง