๑๘

(ตอนที่ ๔ เสด็จประทับเมืองบัตเตเวีย)

เมืองบัตเตเวีย

วันที่ ๒๖ พฤษภาคม

เมื่อวานนี้นอนน้อยต้องตื่นไปมิวเซียม ๓ โมงเช้า เต็มทนทีเดียว กำหนดไว้จะไป ๒ แห่ง แต่หมดเวลาไปได้แห่งเดียว มีสภานายกกับกรรมการ ๗ คนเปนเจ้าของ มีทหารอยู่ในนั้น ๒ คน ไปที่มีรูปช้างอยู่น่า เขาทำฐานงามกว่าที่สิงคโปร์ ลวดลายสลักศิลาอย่างบาโรพุทโธ (บรมพุทธ) ที่มุขน่ามีพระพุทธรูปศิลาที่เอามาจากบาโรพุทโธ น่าตักศอกเศษ ๔ องค์เปน ๔ ปาง สมาธิ มารวิไชย คันธารราฐหรือเทศนาธรรมจักร์ อิกปางหนึ่งนั้นไม่แน่ใจ แบพระหัดถ์ จะเปนรับหญ้าคาหรือรับสมอหรือรับมธุปายาส รูปร่างงามลักษณเปนพระอินเดีย มีพระเมาลีแต่หยักเปนตอนเล็กน้อย ไม่มีพระรัศมี ลักษณเหมือนพระคันธารราฐองค์ใหญ่แต่ไม่มีดอกบัว พระเศียรเล็กกว่าพระของเรา ทำฐานสูง มีเทวรูปแปลก ๆ มาก แลปืนใหญ่ซึ่งประดับประดาลวดลายเปนของอิสอินเดียกำปนีให้เจ้าแขกเก่า ๆ ปืนหามแล่นบ้าง ปืนจารงค์บ้าง เปนปากมังกรหลายบอก ห้องกลางไว้พระพุทธรูปที่มาจากบาโรพุทโธปางต่าง ๆ ขนาดต่าง ๆ องค์หนึ่งถ่ายพิมพ์ปูนไว้ มีอักษรจาฤกเปนภาษาสังสกฤต แต่ไม่ใช่ภาษาที่ถูกต้องดีทีเดียวนัก เปนเยี่ยมกว่าทุกองค์ แต่องค์พระเดิมนั้นไปอยู่ที่มิวเซียมเมืองเบอร์ลิน นอกนั้นมีเทวรูปมาก ที่เขาตั้งไว้เปนเครื่องประดับที่บาโรพุทโธก็มี ที่อยู่ในวัดพราหมณ์ซึ่งจำชื่อไม่ได้ก็มี ในที่ศาสนาพระพุทธแห่งหนึ่งพราหมณ์แห่งหนึ่งนี้ ว่ามีวัดแห่งละหลายสิบวัด แต่ประหลาดอยู่หน่อยหนึ่งออกไม่ใคร่เชื่อ ที่เขาว่าชวาถือศาสนาพระพุทธก่อนศาสนาพราหมณ์ ด้วยเหตุว่าศาสนาพระพุทธหมดก่อนศาสนาพราหมณ์ กลัวจะเรื่องปน ๆ กัน อย่างเช่นบ้านเรา แต่ถึงว่าพราหมณ์ยังเหลืออยู่ทีหลังก็หมดสูญทีเดียวไม่มีในที่ใกล้เคียงเลย ศาสนาพระพุทธยังเหลืออยู่ที่เกาะบาลีถืออยู่จนทุกวันนี้ พวกเราทั้งปวงต้องการดูที่ห้องนี้มากกว่าที่ห้องอื่น ๆ ไปหลงอยู่เปนนาน แต่กระนั้นก็ยังดูไม่ทั่ว ต้องสักชั่วโมงหนึ่งหรือสองชั่วโมง แต่ท่านสภานายกเตือนให้ไปดูห้องอื่น ๆ นัก ถ้าหากว่าไม่ติดที่จะต้องกลับบ้าน ๔ โมง ตั้งพิธีกันเอาก็คงจะตกลง มีกรมการผู้หนึ่งซึ่งดูหนุ่มกว่าเพื่อนเปนคนรู้มากจริง ๆ อ่านหนังสือในศิลาจาฤกคล่องเปรียะทีเดียว แต่ไม่มีเวลาพูดกันต้องไปดูห้องอื่น ในห้องข้างซ้ายตอนข้างนอกไว้ทองตราเงินตราต่าง ๆ ส่วนเมืองเรามีน้อยอย่างที่ไม่มีในนี้ เขาช่างหาจริง ๆ ได้รับสัญญาจะส่งให้อิก ห้องในเข้าไปอิกตอนหนึ่งเปนห้องสมุด มีหนังสือถึง ๑๕๐๐๐๐ เล่ม ปีกข้างขวามีสิ่งของต่าง ๆ ในเมืองชวาเขาเก็บได้มากจริง เปนอันได้ความอย่างหนึ่งที่เราจะกล่าวยืนยันได้แน่ ว่าปันจุเหร็จของเรานี้เราไม่ได้นึกขึ้นเอง เลียนอย่างชวาเปนแต่แก้ไขให้งามแก่ตาไทย เรื่องหนังก็ได้ความชัดเจนว่า ของเก่าเขาทำเปนรูปคนเหมือนหนังเราที่เปลี่ยนเปนรูปแขกต่าง ๆ เพราะเข้ารีดแขก ศาสนาห้ามไม่ให้ทำเปนรูปคน แต่คนชวาชอบดาหลังมากนักเปนการสนุกของคนทั่วไป ตั้งแต่เจ้านายลงไปถึงราษฎรพลเมือง ครั้นจะเลิกเสียก็ไม่มีอะไรสนุกจึงยักรูปเสียไม่ให้เป็นคน แต่คนที่ดูก็เข้าใจว่ารูปนั้นหมายว่าคนนั้น เรื่องที่เล่นนั้นรามเกียรติแลมหาภารต เปนเรื่องใหญ่ที่เล่นทั่วไป เหมือนกับโขนแลหนังของเรา เรื่องเบ็ตเล็ตมีมากเปนเรื่องประวัติของเจ้านายเก่า ๆ ตั้งแต่ถือศาสนาพระพุทธศาสนาพราหมณ์ตลอดจนศาสนามหมัด เรื่องใหม่ ๆ ที่ฝรั่งเขาครอบครองเมืองแล้วก็มี แต่มักเปนเรื่องที่อัศจรรย์พิสดารเกินจริง ผิดกันกับเราที่เขาเล่นมีตัวเจ้าของเรื่องจริง ๆ โดยมาก อาจจะจับเรื่องโน้นแลเรื่องนี้เข้าเทียบกันเอาความจริงได้ เพราะเมืองกระจายกันเปนเมืองเล็ก ๆ เหมือนเมืองหนึ่งไปรบเมืองหนึ่ง ต่างคนต่างว่าชนะกัน แต่คงมีเค้าเรื่องที่ข้อความต้องกันพอจะสอบเอาความที่ใกล้จริงได้ หนังนั้นเปนหนังกลางวันหนังกลางคืนเหมือนของเรา หนังกลางวันใช้ทองใช้สี หนังกลางคืนใช้ย้อม บรรดาเครื่องเงินเครื่องทองที่เปนเครื่องต้นเครื่องราชูปโภค เช่นปันจุเหร็จกระบี่หอกกฤช ประดับเพ็ชร์พลอยเปนของแขกบ้างของอิสอินเดียวกำปนีให้บ้าง ประดับเพ็ชร์พลอยหรูหราต่าง ๆ มาก เครื่องทำพิธีของพราหมณ์แลเทวรูป เหมือนเช่นเราขุดได้ เขาขุดได้นับด้วยร้อยพัน กระดึงจงกลเทียนกรดเบญจคัพย์ ไม่ผิดกันเลยกับที่พราหมณ์ทำพิธีอยู่เดี๋ยวนี้นับด้วยสิบ ๆ เปนอันมาก ถ้าได้ไปวันละสัก ๓-๔ ชั่วโมงจะแต่งหนังสือได้เล่มหนึ่ง เรามีเวลาไม่ถึง ๖๐ มินิตต้องกลับ

เวลา ๔ โมงเกาเวอนเนอเยเนราลวันเดอวิกต์มาหา แต่งอิวนิงเดร็สติดตรา เพราะเราบอกรับเปนไปรเวต แต่เขามารถ ๔ ม้ากั้นกลดทอง เกาเวอนเนอเยเนราลคนนี้ เปนคนอยู่ที่นี่ถึง ๓๖ ปีมาแล้ว เปนผู้ใหญ่อัธยาศรัยดึ รูปร่างสูงใหญ่ผิวไม่สู้ขาว แสดงความเสียใจในการที่ท่านผู้หญิงเจ็บไม่ได้มาหาแม่เล็ก กลับไปแล้วแม่ทัพเรือได้ตรานกอินทรีแดงเมืองปรุสเซีย กับคอมมานเดอเรืออิกสองคนมาหา ต่อนั้น แม่ทัพบก ๓ คน แต่ผู้บังคับการสิทธิขาดไปอจิน บอกข่าวคราวเรื่องการรบเมืองอจิน เปนอันว่าได้ข่าวดีในวันนี้ ต่อไปพวกที่ปฤกษาราชการทั้งปวงมาพร้อมกันทั้งกองโต ต่อนั้นไปกงซุลเตอรกีแลผู้อื่น ๆ มาเนื่องกัน วันนี้มีทหารเดิรผ่านน่าโฮเต็ลมาเบตตะเลียนหนึ่งเป็นชวาทั้งนั้น ทำนองจะมาอวด ดูแขงแรงดีแต่ไม่ได้ใส่เกือกทั้งสิ้น ทหารที่นี่เขาบอกว่าไม่ได้เกณฑ์ เปนคนจ้าง ทหารราบได้เงินล่วงน่าก่อนที่จะเปน ๓๐ เหรียญ กินอยู่นุ่งห่มของเกาเวอนเมนต์ ได้เงินรายวันอิกคนหนึ่งวันละ ๑๐ เซน ทหารม้าทหารปืนใหญ่ขึ้นตามอัตรา แต่ฝรั่งได้มากกว่านี้อิกเล็กน้อย เปนคนเกณฑ์ให้เปนทั้งสิ้น

๕ โมงเช้าไปเยี่ยมตอบเกาเวอนเนอเยเนราล เขาให้รถ ๔ ม้ามารับ ไปทางวังใหม่ เกาเวอนเนอเยเนราลลงมารับที่ต้นบันไดพาไปนั่งในห้องข้างช้าย ที่เรือนนี้ผนังขาวแลปูศิลาขาวเพดานขาวปนทองเฟอนิเชอร์ ขาวปนทองทั้งสิ้น ใส่ตรามหาสุราภรณ์ ซึ่งเราให้กรมดำรงเอาไปให้ดูดีใจมากขอบใจหลายครั้ง เราบอกขอพระพุทธรูปที่บาโรพุทโธตกลงยอมให้หมด พูดกันถึงเรื่องที่จะได้พบกันอิกต่อไปอิก ยังไม่เปนที่ตกลงแน่ ไนยหนึ่งข้างฝ่ายเขาจะมาหาเราที่การุต ฝ่ายเราจะไปหาเขาที่ชิบปานะ ถ้าเปนอย่างหลังเราจะต้องไปค้างที่สินันทาลยะ เพราะท่านผู้หญิงจะเลี้ยงให้แม่เล็ก ถ้าไปจะกลับการุตไม่ทัน ตกลงเปนจะไว้คิดแน่นอนกันที่บนกลับมากินเข้าแล้ว เวลากลางวันกำลังเขานอนดอดไปเที่ยวห้าง เปนเวลาเงียบกว่าเวลาอื่น แต่เจ้าพวกห้างก็หนักมือ ถูกต้องปลุกบ้างก็มี เวลาเย็นขึ้นรถไปเมืองเก่า แถบนี้ยังมีเรือนอยู่มาก แต่เปนฝรั่งชั้นเลว ๆ ที่ร้างเหลือแต่กระบานบ้านเปล่าก็มีมาก เปนบ้านพวกแขกเปนพื้น มักจะอยู่กุฎิเจ้าเซนหรือเรือนเราธรรมดา มีสวนผลไม้แลสวนหมากพลูตลอดทาง บ้านกรมการแขกคนหนึ่งเปนใหญ่กว่าทุกบ้าน สำหรับรับเจ้านายแขกที่มาเมืองนี้ ถัดนั้นไปถึงบ้านเปนคนยุเรเซียนเปนกรมการมีใจมักใหญ่ใฝ่สูง ยุยงพวกจีนแลพวกเจ้านายแขกให้คิดประทุษฐร้ายต่ออิสอินเดียกำปนี บรรดาความลับของพวกวิลันดาเก็บไปบอกพวกศัตรูหมด เพราะพวกนั้นสัญญาไว้ว่าจะให้เปนใหญ่ พวกดัชไม่รู้ตัวล้มตายกันมาก จับกันอยู่นานจึงได้ได้ตัว เอาม้า ๔ ตัวผูกแขนผูกขาขับไปคนละทางแล้วตัดศีร์ษะเสียบไว้ มีศิลาจาฤกว่าเปนที่ฆ่าผู้นั้น ห้ามไม่ให้ปลูกเรือนหรือต้นหมากรากไม้อันใด ที่นั้นร้างเหลือแต่กำแพงแต่ก็พังไปด้านหนึ่งแล้ว วันนี้เปนพึ่งแรกรู้ว่าหนังสือชวากับมลายูผิดกันมาก คือมลายูเขียนขวาไปซ้ายชวาเขียนซ้ายมาขวาตามธรรมเนียม เอาอย่างหนังสือเทวนาครีแต่ตัวกลม ๆ คล้ายหนังสือมอญหรือหนังสือลังกา ภาษาก็ผิดกันถึงไม่เข้าใจ แต่ตามเมืองท่าเหล่านี้ ใช้พูดภาษามลายูมาก ข้างในเข้าไปมีกว่า ๓๐ ภาษา แต่ภาษาซุนดาแลภาษาชวามาก ภาษาชวาเองนั้นก็ฝนสองอย่าง ภาษาเจ้านายอย่าง หนึ่งราษฎรอย่างหนึ่ง ออกจากที่นั้นเข้าไปในจังหวัดกำแพงเมือง ที่วังเกาเวอนเนอเยเนราลเก่าเปนเรือนดัชโบราณเดี๋ยวนี้ใช้เปนศาลชำระ ความ บรรดาที่พักทั้งปวงเปลี่ยนเปนคลัง กำแพงรื้อหมดเหลือแต่ประตู ๆ เดียวเปนอาชอย่างฝรั่ง แล้วกลับมาทางถนนตลาดยักกัตตรา เปนบ้านพวกจีนตึกสองชั้นปลูกติดกันตลอดทาง หลังคาปั้นลมจีน ต่อมาถึงบ้านฝรั่งเปนตึกสองชั้นทั้งสิ้น แล้วเข้าทางเดิม เมื่อแรกมาพวกพ่อค้าแลแบงก์ทั้งปวงอยู่ตามแถบนั้นทั้งสิ้น เปนตึกสองชั้นตลอดทาง เวลายังไม่มืดเลยไปห้างอย่างยะโศ ผเอิญไปถูกร้านที่มีหนังสือมาเชิญไว้ มันนัดพวกพ้องมาดูประมาณสัก ๖๐-๗๐ คน เปนผู้หญิงโดยมาก มีผู้ชายน้อยคนทีเดียว สักครู่หนึ่งก็มากขึ้น ๆ จนกลายเปนผู้หญิงสาวเต็มไปทั้งห้าง เดิรถึงต้องหลีกกัน แต่กิริยาดีที่สุด เราเดิรไปข้างไหนหลีกกันเปนทางแลคำนับโดยมาก พวกรุ่น ๆ ที่อยากดูอย่างรุ่งโรจน์ ถ้าเราไปหยุดอยู่ที่ไหนนานเดิรผ่านไปผ่านมาห่าง ๆ ทำเปนว่าดูของแต่ไม่ได้ซื้อหาอันใดเลย แต่งตัวผิดกว่าที่เดิรตามถนนใส่เสื้อแพรเปนพื้น พวกเจ้าของห้างก็แต่งตัวเดร็สโก๊ต ต้องซื้อของอย่างเปนพระเกียรติยศ ๒ สิ่ง แม่เล็กซื้อบ้างเล็กน้อย แล้วไปร้านตุ๊กตาก็มีคนเต็มอิก กลับมากินเข้าแล้วนอน