กัณฑ์มัทรี

  1. พระนางมัทรีทรงสาแหรกคานกระเช้าสาน ขอ สอยผลาผลแล้วเสด็จกลับโดยด่วน มาประจวบพบพระยาพาลมฤคราชซึ่งเทพยดาแสร้งจำแลงแปลงมานอนขวางทาง พระนางสะดุ้ง พระทัยไหวหวาด ปลงหาบคอนลงแล้วอภิวาทขอทางเทพยเจ้าสังเวชก็พากันคลาไคลให้หนทาง.
  2. พระนางเสด็จถึงอาศรมบท มิได้ทอดพระเนตรเห็นสองพระโอรส จึงวอนทูลถามพระสามี ท้าวเธอก็ทรงนิ่ง แต่แล้วก็ตรัสพ้อด้วยโวหารหึง เพื่อให้พระนางสร่างโศก.
  3. พระนางเที่ยวแสวงหาพระลูกตามละเมาะเขาเขินจนทั่วบริเวณพระอาศรม ก็มิได้พบพระลูกทั้งสอง จึงเสด็จไปที่หน้าพระอาศรม ทรงพระกำสรดสิ้นแรงถึงวิสัญญีสลบลงตรงหน้าฉาน.
  4. พระเวสสันดร ทอดพระเนตรเห็นพระมัทรีถึงวิสัญญีสลบลงสะดุ้งพระทัยทรงพระกันแสง

กัณฑ์มัทรี

๏ ยํ ปน รญฺา มหาปวึ อุนฺนาเทตฺวา พฺราหฺมณสฺส ปิยปุตฺเตสุ ทินฺเนสุ ยาว พฺรหฺมโลกา ฯ อันว่าพระสัพพัญญุตญาณใด อนนองค์อุกฤชาไศรย สยมพุทธพงษ์ โพธิสัตว์ประสงค์แสวงหวงง ตํ สพฺพญฺญุตาณํ ซึ่งพระสัพพัญญุตญาณน้นน มนัศอนนมุ่งถวิล ปิยปุตฺเตสุ ในเมื่อปางปิ่นปิโยรส ฤทยางคจรดจอมขวัญ รญฺา เมาะ เวสฺสนฺตเรน ทินฺเนสุ อันว่าพระเพศยันดรดาบศ ทรงพระประทานทศธรรมิก แก่ชูชกพราหมณ์นิกนิราษท้าว มหาปวึ อุนฺนาเทตฺวา ยาว พฺรหฺมโลกา ยงงพหลด้าวดินแดน โดยตลอดแหล้นหลงงสมุทร วาตาพิรุทเธอเรองแรง สเทือนสท้านแทงถึงพรหม เสียงสัทระงมบันดาลแล เอกโกลาหลํ ชาตํ ก็เกอดการเอกโกลาหล สหสาสยองเกษ ด้วยทานอุตเมศ โสดแล เตนาปิ ภิชฺชิตหทยา วิย หิมวนฺตวาสิโน เทวตาโย เตสํ พฺราหฺมเณน นียมานานํ ตํ วิลาปํ สุตฺวา ฝ่ายฝูงพฤกษเทพไทยเถื่อนสถิตย์ หิมวนนตวาสิตสดับสยง แห่งคู่คยงวิลาป อนนพราหมณ์ใจบาปนำไป มีพระไทยดุจภินทนาการทำลาย ด้วยสองสายสุดสวาดิ น้นน มนฺตยึสุ จึงชวนกนนคิดแคลงคล่งงจิตร พยงชีพิตรพินาศหนาว ทุกองค์ อาวอุรรอน สเจ มทฺที สกาลสฺเสว อสฺสมํ อาคมิสฺสติ ถ้าพระชายาด่วนยุรยาตร สู่ศาลาวาศวี่วนน เมื่อหาหนนห่างหาบ ตตฺถ ปุตฺเต อทิสฺวา บเห็นพระลูกลาภลำเภา สองหน่อเหน้าในที่น้นน เวสฺสนฺตรํ ปุจฺฉิตฺวา พฺราหฺมณสฺส ทินฺนภาวํ สุตฺวา ธก็ผนนไปทูลถาม คร้นนแจ้งความว่าประสาท สองราชตรุณแก่ชูชก พลวสิเนเหน ปทานุปทํ ธาวิตฺวา จิตรตามบาทร่อยๆ ร้องหารยกราชบุตรปิยยอดรักษ์ ด้วยกํลงงรักสิเนห ไปเอื้อสอิดตนตักไษย มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภเวยฺย พระแม่เมืองไทยทัศนียม เห็นจะเกรียมกรมด้วยมหันตทุกข์ โสดแล ฯ อถ ตโย เทฺวปุตฺเต ตุมฺเห สีหพฺยคฺฆทีปิวเสน ในกาลเทพพฤกษหิมพานต์ จินตนาการน้นนแล้ว อันว่าอิศรเทพาผู้เป็นใหญ่ อาณาเปสุํ จึ่งปราไสยบังคับ ซึ่งเทพยอนนดับท้งงสามองค์ สูจงนฤมิตรเป็นราชไกรสิทธิ์ เสือโคร่งแลเสือเหลืองเล่าแล เทวิยา อาคตมคฺคํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา จงไปสิงสถิตย์ที่มรรคา แห่งราชเทพีผนนคลาสู่อาศรมบทน้นน ตาย ยาจิยมานาปิ ยาว สุริยตฺถงฺคมา มคฺคํ อทตฺวา เมื่อแม่มัทรีรำพนนขอเดอน ท่านอย่าเพ่อเพลินพลอยให้ เท่าถึงพระสุริยาไลยล่วงอัษฎงคตแท้ ยถา จนฺทาโลเกน อสฺสมํ ปวิสติ เห็นนางพญาจะมาสู่อาศรมกุฎี ด้วยรัศมีพระจันทร์แจ้งฉันใด เอวมสฺสาปิ ท่านจงให้หนทาง แก่นางราชชายา ด้วยประการดังน้นน สีหาทีนมฺปิ อวิเหนตฺถาย อารกฺขํ สุสํวิทหิตํ กเรยฺยาถาติ อนึ่งโสดจงรักษาป้องกนน ซึ่งสรรพสัตว์ร้ายราชสีหเป็นอาทิ เพื่อบให้รุกราษราวี แก่พระมัทรีน้นนแล ฯ

๏ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห อันว่าพระอนันตทิวร อมรแมนมานุษย ปรมุธาญชลี ก็มีพระเสาวนีแก่สิขากามท้งงหลาย ด่งงนี้ เตสํ ลาลปิตํ สุตฺวา ตโย วาฬา วเน มิคา ฯ ตโย อันว่า หมู่เทพคณาท้งงสาม วเน มิคา เนาในพฤกษ พระหาวนน สุตฺวา เมื่อสดับสาร เตสํ เมาะ กุมารานํ แห่งพระราชกุมารท้งงสอง ลาลปิตํ ทรงพระพิลาปสยบยิน มีมเหศักดิสวามินทรมรหลาย สีโห พฺยคฺโฆ จ ทีปิ จ มหิทธิฤทธิ์ เรองแรงนฤมิต เพศพยัคฆ์ไกรกฤษดาพ่อ อิทํ วจนมพฺรวุํ จึ่งอธิบายบงงคับ แก่เทพดาอนนดับดำเกองแล มา เหว โน ราชปุตฺตี สูสู่สโมสรสกัดทาง ที่พระนางแน่งนฤมล สายํ อุญฺฉาโต อาคมา เสร็จแสวงผลผินภักตรยล อย่าคลา แต่เพลาสายัณห์ มา เหวมฺหากํ นิพฺโภเค อนึ่งในพนสัณฑเขตรของเขือ เล่าแล เหยิตฺถ วเน มิคา ห่อนให้หมู่มฤคเบื้อบีทา พระชายานุชบวร สีโห จ นํ วิเหเยฺย เกลือกไกรษรขบนุช เนียรชีวันตจากสังขาร พฺยคฺโฆ ทีปิ จ ลกฺขณํ เกลือกไกรษรเสือโคร่ง เสือเหลืองล่องแล่นฆันทน้นน เนว ชาลิกุมารสฺส เห็นพระชาลีลาญ เทวศมรณน้นน โสดแล กุโต กณฺหาชินา สิยา ฤๅแก้วกัณหา หอนหานสถิตย์ น่าจะม้วยมิตมรณา อุภเยเนว ชิยฺเยถ แก่พระภัศดาดิลกโลก แลสองสุดโสดสิ้นเสนห น้นนแล ปตึ ปุตฺเต จ ลกฺขณา เสียดายดวงสุดาเบญจลักษณ เป็นเปือยปรจักษ์จากข้างน้นนแล ฯ อถ ตโย เทวปุตฺตา สาธูติ ตาสํ เทวตานํ วจนํ ปฏิสุณิตฺวา กษณไตรเทเวศวรฤทธิ เมื่อรับสนิทในพจนาดถ์ แห่งอิศรเทวราชวาที สีหพฺยคฺฆทีปิโน หุตฺวา เป็นราชสีหเสือโคร่งเสือเหลือง มีมหิทธิเรืองกาจคำแหง อาคนฺตฺวา ตสฺสา อาคตมคฺเค ปฏิปาฏิยา นิปชฺชึสุ มาด้วยฤทธิเร็วแรงรเห็จถึง ก็นอนอึงอหังการกรยงไกร ที่ทางไทท้าวน้องอนนจะมา สู่ศาลาศรมน้นนแล ฯ

๏ มทฺทีปิ โข อชฺช มยา ทุสฺสุปิโน ทุฏฺโ อันว่าพระมัทรีศรีสุนทรพิมล จลจินดาดำริห์ตริว่า คืนนี้นิมิตร้าย จำกูจะขวายขวน กมฺปมานา วนมูลผลานิ อุปธาเรสิฺ ซึ่งผลไม้มนนเผือกผนนคลา สู่ศาลาลำเภาแม่แต่วี่วนน กหว่นนไหวพร่นน พระไทย เธอรีบเก็บผลมูลไม้ได้ถ้วนแล อถสฺสา หตฺถโต ขณิตฺติกํ ปติ กษณน้นนอันว่าเสียมขอเคอยทรง ก็หรุดหล่นลงจากพระหัตถน้นน ตถา อํสโต ปจฺฉิ ปติ ทกฺขิณกฺขิ จ ผนฺทติ กรนนเช้าแสรกคานก็พลัดจากอังษา พระเนตรขวาก็กระเหม่นอยู่แล ผลิโน รุกฺขา อผลา วิย อผลา จ ผลิโน วิย ขายึสุ, สพฺพา ทิสา น ปญฺายึสุ ผลไม้เห็นตรหนัก อัศจรรย์ประจักษ์ดงงนิราศ ฝ่ายรุกขชาติบมีผล กดาลดลบังเกอดมี สรรพทิศวิถีทางท่าว ก็ชรอุ่มมววพิปริต โสดแล สา กึ นุ โข อิทํ ปุพฺเพ อภูตปุพฺพํ อชฺช โหติ กึ ภวิสฺสติ มยฺหํ วา ปุตฺตานํ วา อุทาหุ เวสฺสนฺตรสฺสาติ จินฺเตตฺวา อันว่าพระมัทรี ศรีสุนทรเทพกัลญา ธก็มาดำริรำพึง ด่งงนี้ ด่งงอาตมาฉงน ด่งงฤๅ เหตุเพศผลบารนี้ แต่กาลก่อนบเกอดมีสักหน แล มาดาลดลดูพิปริต อันว่าเข็ญนิมิตร้ายด่งงนี้ จักมีแก่อาตมาฤๅจะได้แก่สองไทธิราช ฤๅจะได้แก่พระบาท พระราชฤๅษีโฉมมกุฎนารีดำริหแล้ว ก็ตรัสแจ้วจำนันจา ด้วยบาทพระคาถา ดงงนี้ ขณิตฺติกํ เม ปติตํ อันว่า เสียมแสรกคานขอถือ ดงงฤๅ พลัดจากมือจากบ่า ทกฺขิณกฺขิ จ ผนฺทติ พระเนตรขวาขุกเข็ญ ก็มากระเหม่นจุลาจล อผลา ผลิโน รุกฺขา หมู่ไม้อนนมีผล ก็นิยมยลผลนิราศแล สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา สรรพทิศา อากาศมืดมน บงงเกิดวิกลวิปริตแล ตสฺสา สายณฺหกาลมฺหิ อสฺสมาคมนํ ปติ อตฺถงฺคตมฺหิ สุริเย วาฬา ปนฺเถ อุปฏฺหุํ ตสสา ปางเมื่อพระเทพี พิศลางหลาก คมนํ ปติ ก็บ่ายบากบทศรี อสฺสมํ สู่กุฎีกุดาสวรรค์ สายณฺหกาลมฺหิ เมื่อสายัณหเย็นลง สุริเย พอสุริยอัษฎงค์เสด็จถึง วาฬา ปนฺเถ พบพาฬพึงพร่นนใจ พระอรไทยดำริหเหตุแล นีเจ โจลมฺพเก สุริเย ทูเร จ วต อสฺสโม ฯ สุริเย ในเมื่อพระสุริเยศสู่สนธยา อสฺสโม จักจรสู่ศาลาศรม ทูเร เท่าทุรคมยังไกล ยญฺจ เนสํ อิโต หสฺสํ ตนฺเต ภุญฺเชยฺยุํ โภชนํ โส นูน ขตฺติโย เอโก ปณฺณสาลาย อจฺฉติ ฯ นูน ดงงอาตมาถวิล ขตฺติโย เอโก พระบรมนรินทรขัติยพงษ์ อจฺฉติ เสด็จเอองค์ในศาลา อิโต หสฺสํ ผลไม้ได้แสวงมา ยญฺจ เนสํ ประสงค์สามขัติยา ภุญฺเชยฺยุํ โภชนํ เสวยแล้วยงงหลอ สองน้อยหนอฉนนพลาง นิจทุกปางอาจิณ โตเสนฺโต ทารเก ฉาเต ทรงกรุณาปลอบประโลม สองสวาดิโฉมเจ้าแม่กำพร้า มมํ ทิสฺวา อนายตึ อดผลผลาหารยามยาก แล้วลำบากบเบิ่งเห็น แม่มาเย็นยิ่งหึงนาน แล เต นูน ปุตฺตกา มยฺหํ ดงงเรารำพึงผิดใจ เจ้าผู้เพื่อนไร้มารดา กปณาย วรากิยา เป็นกำพร้าพร่ำไห้ โศกาลัยลำบากเข็ญ สายํ สํเวสนากาเล เมื่อยามเย็นเยาวยิ่งอยากนม นํ้าลำบากบรรธมคอย ขิรปีตาว อจฺฉเร ดุจลูกเนื้อน้อยนิราศนม จนทนทุกข์รดมแดไหม้ ปิ้มตักไษยสุดอกแล วาริปีตาว อจฺฉเร ดงงมฤคโปฎกแดดกล้า กระหายนํ้าหน้าหิวชล เหมือนแน่งนฤมล คอยมุ่งมองหมายนม บมิสมสุดแรง หอบหิวแห้งหลับอยู่ ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺติ อนึ่งเจ้าชวนกนนจู่จ้องรับ เมื่อแม่ กลับมาแต่ไกล วจฺฉา พาลาว มาตรํ ดุจพิไสยมฤคบุตร ออมรักสุดเสนหแม่แล หํสาวุปริปลฺเล สงสารแลดุจหงษโปฎกลงติดตม ปิ้มปางสมสองรา อสฺสมสฺสาวิทูรโต คอยแม่มามองสวาดิ แทบอาวาส โสดแล เอกายโน เอกปโถ อันว่า มรรคาดยวเดิรปลีก ถ้าจะล้ยวหลีกคู่แข่งมิได้ สรา โสพฺภา จ ปสฺสโต ข้างหนึ่ง โตรกไตรเหวหมษรา ข้างหนึ่งน่าผาพานชันชงักเขา อญฺํ มคฺคํ น ปสฺสามิ บทฤษทาง เทาอื่นอนนไปบได้เลอย น้นนแล เยน คจฺเฉยฺย อสฺสมํ เมื่อพ้นไภยพยัคฆราช สู่อาวาศโสดแล มิคา นมตฺถุ ราชาโน อันว่าไตรเพทประนามนี้ จงมีแก่ราชมฤคพาล กานนสฺมึ มหพฺพลา ทรงกำลงงสงงหารหัศดินทร์ ในปัตถพินพื้นหิมพานต์ ธมฺเมน ภาตโร โหถ ขอเชิญท่านจงเป็น ภาติกราชโดยเห็นธรรมา มคฺคํ เม เทถ ยาจิตา ข้อยวอนว่าขอพี่ จงให้วิถีเถื่อนทางเล่าเทอญ อวรุทฺธสฺสาหํ ภริยาราชปุตฺตสฺส สิรีมโต ฯ อหํ อันว่าข้อยข้ามัทรี ภริยาเป็นอรรคมเหษี ราชปุตฺตสฺส แก่พระมหาราชบุตร สิรีมโต อนนบริสุทธิสวัสดิ์ อวรุทฺธสฺส อันว่าชาวสิพีเขาขับหนี จากบุรีเวียงวงง ตญฺจาหํ นาติมญฺามิ รามํ สีตาวนุพฺพตา ตุมฺเห จ ปุตฺเต ปสฺสถ สายํ สํเวสนํ ปติ อหํ อันว่าข้อยบหมิ่นประมาทหนอ ตํ เมาะ เวสฺสนฺตรํ ซึ่งพระแพศยันดรหน่อเหน้า อุปฐากเธอทุกคํ่าเช้า รามํ สีตาว ดงงดวงสีดาเยาวยอดยิ่ง อนุพฺพตา ตามเพียรพิทักษมิ่งนเรศราม ตุมฺเห อันว่าท่านท้งงสาม ปุตฺเต ปสฺสถ จงเห็นแก่พระพี่น้อง ท้งงสองรา สายํ เวลาสายัณห์อยากสุดแสบท้อง พระพี่น้องจะร้องไห้หาเล่าเทอญ อหญฺจ ปุตฺเต ปสฺเสยฺยํ ฝ่ายขนิษฐน้อยน้องคนึงเข็ญ จักจรมาเห็นหน้า ชาลึ กณฺหาชิณํ จุโภ ท้งงเจ้ากัณหา ชาลีลานทเวศ ทงงพระบิตุเรศสวามี พหุญฺจิทํ มูลผลํ อนึ่ง ผลเผือกมนนมีมากหลาย ข้ามัทรีนำมาถวาย พระผ่านเผ้าแล ภกฺโข จายํ อนปฺปโก มีของเสวยน้นนจะนับมิได้ ท้งงเผือกมนนผลไม้น้นนต่างๆ ตโต อุปฑฺฒํ ทสฺสามิ ข้ามัทรีผู้น้อง จะแบ่งผลไม้ให้แต่กึ่งส่วน มคฺคํ เม เทถ ยาจิตา สองส่วนจะให้พระเจ้าลูกแลภัสดา จงกรุณาให้มรรคาแก่ข้อยเทอญ ราชปุตฺตี จ โน มาตา หนึ่งมารดรข้าขัติโยรส พงษ์ปรากฎเกียรดิไกร ราชปุตฺโต จ โน ปิตา พระปิตุเรศไซร้สุริยวงษ์ ราชบุตรบงกชาเรศ ธมฺเมน ภาตโร โหถ เชอญชาติชายเชฏฐาธิบดี จงเปนภาตรพี่ร่วมอุทร มคฺคํ เม เทถ ยาจิตา ข้อยอ้อนวอนขอพี่ จงให้วิถีเถื่อนทาง แก่น้องนางนี้เทอญ ฯ อถ เต เทวปุตฺตา เวลํ โอโลเกนฺตา ในกาลนั้น อันว่าไตรเทพบุตร เห็นเพลาสุดสนธเยศ อิทานิ ตสฺสา มคฺคํ ทาตุํ เวลาติ ตฺวา อุฏฺาย อปคจฺฉึสุ ก็ทรงสงงเกตเวลา ควรจะให้มรรคาแก่นางน้นน ก็หลีกผนนผาดผาย อันตรธานหายจากที่น้นนแล ฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห ฯ อันว่าพระมุนีมเหษีสาศดา ก็บนนทูลพระคาถา ดงงนี้ ตสฺสา ลาลปฺปมานาย พหุํ การุญฺสญฺหิตํ สุตฺวา เนลปตึ วาจํ วาฬา ปนฺถา อปกฺกมุนฺติ วาฬา อันว่า พระยาพาฬมิคราชท้งงสาม สุตฺวา คร้นนได้สดับสาร พจนายุพาวอน เนลปตึ วาจํ ขอทางทุราจร ทุกข์ทั่วพิไรไป ลาลปฺปมานาย สุรเสียงสำเนียงนาง ก็สน่นนเสนาะใน พหุํ การุญฺสญฺิตํ ตรุณเทพมีใจ ทุกขเพทนานาง อปกฺกมุํ จันทราปรภาเรือง ทิฆัมพรพิถีทาง เทพท้าวดำริหพลาง จรจากสถานไป

สาปิ วาเฬสุ อปคเตสุ อสฺสมํ อคมาสิ

๏ ปางไตรเทพท้าว จรลี
หลีกจากมรรควิถี เร่งเร้า
โฉมนาฏราชมัทรี ปราโมทย์
เก็บผลรีบไต่เต้า จู่เข้าอาศรม ฯ

ตทา ปุณฺณมีอุโปสโถ อโหสิ วารสมัยไพบูลย์อุโบสถ ศศิธรทรงกลดแจ่ม หล้าแล สา จงฺกมโกฏึ ปตฺวา แม่มัทรีศรีเมือง จรย่างเยื้องเหย่าอยุด ถึงที่สุดจงกรม เยสุ เยสุ าเนสุ ปุพฺเพ ปุตฺเต ปสฺสติ เตสุ เตสุ อปสฺสนฺตี เคอยเชอยชม สองน้อยนารถเหล้นประพาศที่ใด สอดเนตรไปทุกแห่ง ตามตำแหน่งเคอยเหล้น คร้นนบมิเห็นยิ่งระทด กำลูนสลดชีวา สวดคาถาด่งงนี้ อิมมฺหิ นํ ปเทสมฺหิ ปุตฺตกา ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺติ ฯ ปุตฺตกา พระราชเอารสทั้งสอง ปํสุกุณฺิตา กัณหาชาลีย่อมเล่นฝุ่นทราย ติฏฺนฺติ แต่บูรพาเจ้าแม่ย่อมมา ในฐานที่นี้ ปจฺจุคฺคตา เจ้าเคอยชแง้แลหา คอยท่าพระชนนี ปเทสมฺหิ ในประเทศที่นี้แม่ไม่เห็นยิ่งรทด สยวสลดทอดหฤไทย วิลาปให้เหหน ปิ้มสิ้นชนม์สูญชีวา ก็สวดคาถาด่งงนี้

อิมมฺหิ นํ ปเทสมฺหิ ปุตฺตกา ปํสุกุณฺิตา
ปจฺจุคฺคตา มํ ติฏฺนฺติ หํสาวุปริปลฺลเล
ปุตฺตกา พระราชเอารสท้งงคู่ ปํสุกุณฺิตา เจ้าเคยเหล้นฝุ่นแลทราย

หํสาว

ดุจหงษโปฎก กระเหว่าเหล่านก พลัดแม่สูญหาย

อุปริปลฺลเล

ตกตํ่าติดตม อดนมปางตาย ดุจแก้วแม่หาย ไม่คอยมารดา

เต มิคา วิย อุกฺกณฺณา

หนึ่งบุตรเนื้อทราย ขิโรทกบวาย ทรามรักษเสนหา

สมนฺตามภิธาวิโน

ยกหูชูฅอ คอยถ้ามารดา เห็นแม่กลับมา วิ่งเข้าเชอยชม

อานนฺทิโน ปมุทิตา

วิ่งซ้ายวิ่งขวา ชมรอบมารดา แล้วเข้ากินนม

วคฺคมานาว กมฺปเร

ลองเชองเรองไป ให้แม่ชื่นชม ให้ลืมอารมณ์ดุจสองพงงงา

ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ

พระแก้วแม่เออย บุรโพ้นย่อมเคอย คอยรับมารดา

ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ

วนนนี้ไปไหน ไม่รู้เห็นหา โอ้สองพงงงา กัณหาชาลี

ฉกิลีว มิคี ฉาปํ

หนึ่งคือแม่ทราย แม่นกสัตว์ร้าย คือแม่ราชสีห์

(ที่ตรงนี้ฉบับเดิมตก หาฉบับสอบไม่ได้)

ปกฺขี มุตฺตาว ปญฺชรา

อยู่หลงงลูกหาย พรานไพรใจร้าย กาจแกล้งฤษยา

โอหาย ปุตฺเต นิกฺขมฺม

ลลูกตนไว้ ผนนผ่อนจรลี หาเหญื่อเพื่อศรีสวาดิลูกพงงงา

สีหีวามิสคิทฺธินี

ฆ่าลูกทิ้งเสีย รงงเปล่าปล่ยวตา เย็นแม่กลับมา บเห็นใจหาย

ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ

ดุจอกมารดา ลเจ้าเข้าป่า เพื่อผลเพรางาย

ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ

เย็นแม่กลับมา แก้วแม่สูญหาย ปิ้มชีพทำลาย มอดม้วยมรณา โสดแล

๏ อิทํ เนสํ ปทกฺกนฺตํ หนึ่งรอยบทวลัญชน์ สองบังอรอันจรประพาศ แล่นลีลาศ วิ่งวยนเล่น นาคานมิว ปพฺพเต พิศพึ่งเห็นรอยเท้าช้าง แทบทางข้างสิงขร เชิงเขา จิตกา ปริกิณฺณาโย หนึ่งสองสวาดิเจ้าประพาศทราย กอปก่อปรายโปรยเล่น อสฺสมสฺสาวิทูรโต ปางก่อนเห็นเจ้าอยู่แค่พระอาศรม ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ บัดนี้มานิยมสูญหาย ชรอยสองเจ้าตายท่ยงแท้ อิทญฺจ เนสํ กีฬนํ หนึ่งแก้วแม่ เคอยประพาศ เครื่องเล่นอาทิ์รูปช้างม้า ตุ๊กตาน้อยใหญ่ ปติตํ ปณฺฑุเวลุวํ ผลตูม สุกสดใสสีงาม ทรามสวาดิเจ้าเคอยอุ้มเคอยชม เล่นสำราญ ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ บเห็นสองกำพร้า เจ้าแม่ปรากฏมา พรํ่าโสกาให้ ถนา จ มยฺหํ เม ปูรา หนึ่งถันปโยธรา เต็มเคร่งครัด เพราะเจ้าพลัดอดนม อุโร จ สมฺปทาลติ อุรกรยมกรมปี้มทำลาย ด้วยสองสายสุดสวาดิน้นน อุจฺฉงฺเก โก วิจินาติ หนึ่งชาลีสร้อยสวาดิแม่ เคอยน่งงแลเหนือตัก เลือกผลภักษพลางเสวอย ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ นิไหนเลอยใครเล่า จเหมือนหนึ่งชาลี เจ้าแม่ฮา ถมเมกาว ลมฺพติ หนึ่ง กัณหาแม่เคอยหน่วงน้าวเสวอย ถนา เจ้าจำนันจาด้วยแม่ ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ แต่นี้แลใครเล่าดุจเจ้ากัณหา ชรอยว่าสิ้นชีวาเสียจริงแล้วแล อยํ โส อสฺสโม ปุพฺเพ หนึ่งโพ้นบุรพาอาศรม สยงรงมเซ็งแซ่ บัดนี้แลงยบสงัด สมชฺโช ปฏิภาติ มํ ปรากฏรงมดุจดงง สุริยแตรสังข์มีตรลบ สยงมโหรสพเซ็งแซ่ ภมเต วิย อสฺสโม หนึ่งอาศรมสับทอัศจรรย์ เห็นผัดผนนปรตยักษ์ ดงงภมรจักรช่างม่อ โสดแล กิมิทํ อปฺปสทฺโทว อสฺสโม ปฏิภาติ มํ กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ มตา เม นูน ทารกา ฯ นูน ดงงอาตมาใส่ใจ อัศจรรย์ท้งงนี้ไซ้ ดาลพิปริต ดุจบุพพนิมิตรให้รู้ มตา ว่าสายสวาดิแม่ท้งงคู่ ดับสูญสิ้นบุญสู่มรณภาพแล ฯ อิติ สา วิลปนฺตี มหาสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อันว่าสํเร็จพระมัทรีน้นน ทรงโศกศัลยพิลาป อสุชลธาราอาบหน้าปรานี ไปสู่สำนักนิ์พระราชฤๅษีสิทธิสงงวร ผลปจฺฉึ โอตาเรตฺวา มหาสตตํ ตุณฺหิมาสีนํ ทิสฺวา ปลงแสรกกรนนเช้าลง แลเห็นพระภัศดานิ่งมัทยัด มิได้ตรัสจำนันจา นางพญาเจ้าจึงกราบทูลด้วยพระคาถานี้ ดงงนี้ กิมิทํ ตุณฺหีภูโตสิ ข้าแต่สํเด็จบพิตรภัศดาดงงฤๅพ่อมามัทยัด มิได้ตรัสจำนันจา อปิ รตฺเตว เม มโน หนึ่งใจคอยจะขาดคิดฉงาย ด้วยนิมิตร้ายราตรีหลงง กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ ท้งงไก่กาป่ารงงแลนกเค้า ก็เหงางยบซยบสงัด สกุณาปิ น วสฺสนฺติ ท้งงสกุณปักษาสัตว์สงบสยง ไม่จำรยงคยงคู่อย่างแต่ก่อน มตา เม นูน ทารกา ด่งงข้าคิดอาวรณ์รำพึงผิดใจ ฤๅสองเจ้าพิสมัยมรณา จากอกข้าแล้วแล กจฺจิ นุ เม อยฺยปุตฺต ข้าแต่พระลูกเจ้าจอมหวว ด่งงข้อยถามท่ววทุกพายเพอินมี มิคา ขาทึสุ ทารเก ฤๅสองศรีสริยจันทร จอมสวาดิ พาฬมฤคราชกินเป็นอาหาร อรญฺเ อีริเณ วิวเน ในอรัญญกันดารแดนดึกดงสงัด เกน นีตา เม ทารกา โอ้สองสวาดิสว่างอกแม่ สัตว์สิ่งใดแลลากไปกิน อาทู เต ปหิตา ทูตา ฤๅพระบรมนรินทร เธอทำทูตใช้ไป สู่สํนักนิ์ไทยธิราชอัยกา อาทู สตฺตา ปิยํวทา ฤๅสองแสนเสนหาสายสมร เข้าไปนานนอนหลับในอาศรม อาทู พหิ โน นิกฺขนฺตา ฤๅสองศุขารมย์ ชวนชายชํไม้เมิลป่า ขิฑฺฑาสุ ปสุตา นุ เต พระวงวิ่งวาศนาเด็กกำดัดเล่น เนวาสํ เกสา ทิสฺสนฺติ หนึ่งแต่เกษาหลอสักเส้น มิได้เห็นประจักษ์ หตฺถปาทา จ ชาลิโน ทงงหัตถบาทลักษณลายขำ จะหลอเหลือหลากไม่มี สกุณานญฺจ โอปาโต ฤๅภอทิชหัศดีลึงค์ลีลาศ โดยคัคนาอากาศเวหน เกน นิตา เม ทารกา ฤๅสัตว์ใดในป่าพระหิมพานตพาธา ฆ่าพระลูกยาท้งงสอง โสดแล ฯ เอวํ วุตฺเตปิ มหาสตฺโต น กิญฺจิ กเถสิ ในเมื่อพระมัทรี ทูลถามพระราชฤๅษีสักเท่าใด ท้าวเธอมิได้ตรัสไขข้อคดี แดด่วน อถ นํ สา เทว กสฺมา มยา สทฺธึ น กเถสิ โก มม โทโสติ ฯ วตฺวา จึ่งพระนงคราญครวญทูล ทุกข์ปุจฉาว่า เทว ข้าแต่ตนไตรนารถ โก มม โทโส ด้วยผู้ทาษโทษอนนใดมี น กเถสิ พระพนนปีป่วยกล่าวกลัดพระไทย มิได้จำนันจาด้วยข้าเล่า โฉมนางเจ้าจึ่งกล่าวพระคาถา ดงงนี้ อิทํ ตโต ทุกฺขตรํ ข้าแต่พระสวามินทรมหิศร ทุกข์ใดเดือดร้อนรำคาญข้า รฏฺา ปพฺพาชิตา อุโภ เป็นกำพร้าพลัดพระบุรี อรญฺเ วสนฺติยา เสด็จอยู่กลางอรัญวาสีสมเพทนักหนา ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ ท้งงทุกขฺทุเรศไห้โหยหา สองเพาพงาไม่เห็นหายแล้ว ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ ชื่อเชฏฐชายชาลีกัณหา ทุกข์นี้แน่นหนา กว่านิราศเมือง สลฺลวิทฺโธ ยถา วโณ ดุจวรรณฝีเพื่องฟูมหนองอนาถ มีชายชาติฉกรรจ์โกรธา จับศรสัตราวุธวิ่งแทง ที่วรรณโรคแรงเร่งเจ็บปวด เวทนานักแล อิทํปิ ทุติยํ สลฺลํ กมฺเปติ หทยํ มม ยญฺจ ปุตฺเต น ปสฺสามิ ตฺวญฺจ มํ นาภิภาสสิ ฯ อหํ อันว่าข้อยข้ามัทรี น ปสฺสามิ หนึ่งทุกข์ใดมิได้เห็น ปุตฺเต ซึ่งพระราชบุตร บทยบเท่าที่สุด เสมอเทวศ อภิภาสสิ อนนองค์อุตเมศไม่เอื้อนข้า อิทํปิ ทุติยํ ทุกข์นี้นักหนากว่าสองสถาน สลฺลํ ดุจปืนกาลผลานให้พินาศ ในอรัญญิกาวาศนี้แล ฯ

๏ อชฺช เจ เม อิมํ รตฺตึ ราชปุตฺตํ น สํสสิ มญฺเ โอกฺกนฺตสนฺตํ มํ ปาโต ทกฺขิสิโน มตนฺติ ฯ อยฺยปุตฺต ข้าแต่พระบรมราชโอรส สํสสิ เมาะ อภิภาสสิ ถ้าพระองค์มิได้พจนวาที ท้งงนี้ได้ตรัสคดีดีร้าย อิมํ รตฺตึ แห่งสองสายข้อยคอยหึง ในราตรีตรึงตรบัดนี้ มญฺเ ดงงข้ามัทรีทรงหมาย ปาโต ต้งงแต่พระอรุณเรืองฉายรุ่งเช้า ทกฺขิสิโน มตนฺติ พระบาทเจ้าจะได้ทอดทัศนา ซึ่งทรากศพสาธารณนอนตาย โอกฺกนฺตสนฺตํ มํ เป็นกเลวระอิดอายอนิจ อนนนยรชีพชีวิตน้นนแล ฯ อถ มหาสตฺโต กกฺขฬกถาย นํ ปุตฺตโสกํ ชหาเปสฺสามีติ จินฺเตตฺวา อิมํ คาถมาห เมื่อน้นนอันว่าพระมหาสัตว์ ก็ดํรัสด่งงนี้ มากูก็จะให้นางพญาคลาความทุกข์ทำงล ถึงลูกตนอนนมาด้วยความตรนักนี้กล่าวแกล้ง แส้งใส่กลหึงแหนแทนที่นางนาฎ ท้าวธกประกาศด้วยคาถา ด่งงนี้ นนุ มทฺที วราโรหา ดูกรเจ้ามัทรี นางมีศรีสาวหนุ่ม หน้าชวยชุ่มใจชายทุกแห่งแล ราชปุตฺตี ยสสฺสินี แล้วก็เป็นลูกสาวกษัตริย์ แสนสมบัติเหลือแหล่ ดินฟ้าแต่ตนนางเลิศแล ฯ

ปาโต คตาสิ อุญฺฉาย

[๑]คร้นนเช้าก็หิ้วกรนนเช้า ชายป่าเต้าไปหาชาย
ลูกไม้บทนนงาย จำงายราชอดยืน แม่ฮา

กิมิทํ สายมาคตา

คิดใดคืนมาคํ่า อยู่จรหลํ่าต่อกลางคืน
เพราะเห็นกูโหดหืน แลดูแคลนกูกลใด ด่งงนี้

มทฺทิ ตฺวํ อภิรูปา ปาสาทิกา ดูกรเจ้ามัทรี นางมีโฉมอุดม แล้วก็เป็นที่ชม แห่งโลกยท้งงหลาย โสดแล หิมวนฺเต จ นาม พหู วนจรกา ตาปสวิชฺชาธราทโย วิจรนฺติ ดงงจริงอันว่าพนจร เป็นต้นว่าพิทยาธรแลดาบส นักพรตเดอนสบสถาน ในหิมพานต์นี้ก็มีมากโสด โก ชานาติ กิญฺจิ ตยา กตํ เพื่ออำเพอโทศทุราจาร เป็นการขบถ ด้วยนักพรตพนจร ในพนาดรกลางป่า ใครค่ารู้ใจนางโสดเลอย ตฺวํ ปาโตว คนฺตฺวา นางก็ไปแต่เช้า เข้ายงงป่า ก็ไปล่าเหล้นเต็มใจ แลนอ กิมิทํ สายมาคจฺฉสิ เจ้าอาไศรยแก่อนนใด แลไปแต่เช้าจรหลํ่า ต่อคํ่าคืนจึ่งมา แลมาแส้งใส่กลหาลูกนี้ ทหรกุมาเร โอหาย อรญฺคติตฺถิโยว นาม ชื่อว่าหญิงท้งงหลายแล เดอนดงแหล่งไหล้ ลลูกไว้ภายหลงงด่งงนี้ สสามิกิตฺถิโย วา อสามิกิตฺถิโย วา เอวรูปา น โหนฺติ แลนางหญิงท้งงหลาย อนนมีผวฺวก็ดี อนนบมีผววก็ดี แล้วร้ายกลกยจกายดุจนางมัทรีนี้ ก็หาบมีโสดเลย กึ นุโข เม ทารกานํ ปวุตฺตึ นางก็บมิรำพึง ด่งงนี้ อันว่าข่าวแห่งสองพงงงา ปานี้เป็นไฉน ดงงนี้ กึ เม วา สามิโก จินฺเตสฺสติ อนึ่งโสด ท้าวธผู้เป็นผววผ่านเผ้า ปานี้เจ้ากูอยู่ฉนนใด กินฉนนใด เป็นเพื่อนใคร โสดสิน เอตฺตกํปิ เตนาโหสิ อันว่าความเท่านี้บร้าง นางจำรำพึงถึงตูพ่อลูกท้งงสามตน รอยกังวลแต่ความอื่นฤๅ ปาโตว คนฺตฺวา จนฺทาโลเกน อสฺสมํ อาคมิสฺสติ นางก็ไปป่าแต่เช้าต่อคํ่า เข้าสนธยา จึ่งค่อยคืนมายงงพระกุฎี ด้วยรัศมีพระจันทรน้นน มม ทุคฺคตภาวํ โทเสน อนนนี้ก็มาเป็นโทษแห่งตน เพราะกูทรพล ไพร่ขับมาอยู่ป่า เมียร้ายลาดูแคลน ดงงนี้ ตชฺเชตฺวา นิพฺพชฺเชตฺวา กเถสิ ท้าวธก็แกล้งใส่กลหาโทษ กล่าวกลโกรธแก่นาง ดงงนี้ ฯ สา ตสฺส กถํ สุตฺวา อาห อันว่าเจ้ามัทรี คร้นนได้ฟังเสาวนี พระมหาบุรุษย์ กล่าวประทุษฐษิดลธา นางพญาก็ทูลดงงนี้ นนุ ตฺวํ สทฺทมสฺโสสิ บพิตรท้าวธยงงได้ยินสยงง สำนยงสัตว์ในป่าฤๅ เย สรํ ปาตุมาคตา สัตวดงงได้เป็นอาทิ์ คือราชสีห์จากถํ้า ไปกินนํ้าในสระน้นน สีหสฺสปิ นทนฺตสฺส สองสิงห์สีห์มี่ก้อง ในที่ท้องหิมวันตประเทศนี้ พฺยคฺฆสฺส จ นิกูชิตํ ท้งงสยงเสือโคร่งคำราม มาอยู่ดามด้อมหน อหุ ปุพฺพนิมิตฺตํ เม บพิตรเป็นต้น วารกลางเข็ญ ก็เกอดมาเป็นแก่กู โสดแล วิจรนฺตฺยา พฺรหาวเน เมื่อข้าเดอนดงใหญ่ เข็ญร้ายใช่สามานย์ก็มี ขณิตฺโต เม หตฺถา ปติโต บพิตร สยฺมใส่ด้ามก็ลุ่ยหลุด พรากพร้าวสุดราวตก แลพ่อฮา อุคฺคีวญฺจาปิ อํสโต กนนเชอหาบโหง ตกจากบ่าพกพลัดพราย แลพ่อฮา ตทาหํ พฺยถิตา ภีตา เมื่อน้นนธกเป็นตรดกตกใจ รรววใครแลจะเห็นในป่าน้นน ปุถุํ กตฺวาน อญฺชลึ ข้าก็ยออัญชุลี ลไล นบนอบไหว้เหนือหวว โสดแล สพฺพา ทิสา นมสฺสิสํ ทุกทิศท่ววบํบวง สันรวงโอนอาราธนแล อปิ โสตฺถิ อิโต สิยา ตยมแต่ข้าคอยไหว้ สวัสดิ์จงได้โสดสํบูรณ แต่ท่านเทอญ มา เหว โน ราชปุตฺโต อนนว่าพระแพศยันดรหน่อเหน้า อนนเป็นเจ้าแห่งตนนิวไส้ หโต สีเหน ทีปินา สีหเสือโคร่งแพดพิด เสือเหลืองหลีกหนีไกล ท่านเทอญ ทารกา วา ปรามฏฺา สองสายใจหนุ่มเหน้ากำพร้าแม่มัทรี นิกดี อจฺฉโกกตรจฺฉีภิ แลหมีหมาป่าเสือแผ้ว จงคลาศแคล้วความบยน บยดเทอญ สีโห พฺยคฺโฆ จ ทีปิ จ บพิตร เสือคร่งครืนสิงหสีห เสือเหลืองมีในป่านี้ ตโย วาฬา วเน มิคา ครื้มครเมมร้ายรา ในปวงป่าเป็นเข็ญ ใหญ่แล เต มํ ปริยาวรุํ มคฺคํ สามตววขวางทาง อยู่ข้างทางที่ ทางจะเที่ยวท่องน้นน เตน สายมฺหิ อาคตา ทงงข้ามาเมื่อคํ่า ไทท้าวพรํ่าปรานี หนึ่งรา เอวํ มหาสตฺโต ตาย สทฺธึ เอตฺตกเมว กถํ วตฺวา อันว่าพระมหาบุรุษย์ เมื่อท้าวธทำพุทธโกรธฺ ธก็เบิกพระโอษจรรจา ด้วยนางพญา แต่เท่าน้นน ยาว อรุณุคฺคมนา น กิญฺจิ กเถสิ แต่น้นนไปเถองอรุโณไทย ธก็บมิไขพระโอษฐจรรจา ด้วยนางพญาโสดแล ตโต ปฏฺาย มทฺที นานปฺปการํ วิลปนฺตี อาห จัมเดิมแต่น้นนเจ้ามัทรี ก็ทรงกรรแสงแครงครํ่ารํ่าไปมาด้วยนาน ประการด่งงนี้ อหํ ปติญฺจ ปุตฺเต จ อันว่ากูบำเรอแก่พณหวว ผู้เป็นผววผ่านเผ้า อีกสองเจ้าราชโอรสแม่นี้ อาจริยมิว มาณโว เงื้อนฝูงสิศยมฤธู อนนบำเรอครูเนืองนิตยน้นน อนุฏฺิตา ทิวารตฺตึ กลางคํ่าข้าก็บยืน ท้งงกลางคืนข้าก็บอยู่เลอย ชฏินี พฺรหฺมจารินี ห่อชฎาบุนยบวช ส้างแสวงผนวชในดง ดานนี้ อชินานิ ปริทหิตฺวา นุ่งหนังเสือพักพาด เปลือกไม้คาดคากรอง อีกโสด วนมูลผลหาริยา ย่อมโทนท่ยวแหล่งไหล้ เลมลูกไม้มาถวายแต่ท่านน้นน วิจรามิ ทิวารตฺตึ คํ่าเวรวันบอยู่ ลาแล้วสู่อาศรม บทน้นน ตุมฺหํ กามา หิ ปุตฺตกา เพื่อคำนึงในนารถ อีกสองเจ้าราชเอารสแก่แม่นี้ อิทํ สุวณฺณหลิทฺทํ อนี้เขาหมิ่นไหม้บดทยมทอง แม่เอาแก่สองกษัตรย์แม่นี้ อาภตํ ปณฺฑุเวลุวํ ตูมเหลืองหล่นสุกเอง รุกฺขปกฺกานิ จาหาสึ ผลไม้สุกโสภา แม่เก็บเอามาเพื่อเจ้าแล อิเม โว ปุตฺต กีฬนา ผลไม้มากหลากหลายมี สองโฉมษีประพาศ เล่นแล อิทํ มูฬาลิวตฺตกํ รากบวว ง่าวบววสด โอชารศอร่อยหวาน สาลุกํ จิญฺจเภทกํ กรจับตรการแกมราก รศลางหลากหลายพรรค์ ภุญฺช ขุทฺเทน สํยุตฺตํ เชอญจงฉันสรรพสิ่งนี้ เจือผึ้งวี่หวานวิเสศ สห ปุตฺเตหิ ขตฺติย ข้าแต่ไท้ธิเบศ กับยุพเรศสองสวาดิ์ ปทุมํ ชาลิโน เทหิ พระองค์จงประสาท ประทุมชาติแก่ชาลีเลิศลักษณ์ กุมุทํ ปน กุมาริยา เชอญจอมมิ่งมกุฎ ส่งดวงกมุทให้กัณหา มาลิเน ปสฺส นจฺจนฺเต เธอก็จะเห็นสองสวาดิ์ รับมาลีชาติ์พร้อมน่ากุฎี สิวิ ปุตฺตานิ อวฺหย ข้าแต่จอมสีพีราช จงเรียกนารถดไนยสองมาแล้ว ตโต กณฺหาชินา ยาติ หนึ่งแก้วกัณหา ชินานารถ จักยุรยาตรมาจากที่ไสยา โสดแล นิสาเมหิ รเถสภ พระองค์ผู้เกษมศุขสวัสดิ์บุรินทร์ จะเยือกยินสยงสวัสดิ์ มญฺชุสฺสราย วคฺคุยา แห่งกนิฐนารถนารี สยงเรี่ยรรี่กลม เพราะแล อสฺสมํ อุปยนฺติยา เจ้าดุ่มเดาะเดอนมา สู่ศาลาทิพาวาศน้นนแล สมานสุขทุกฺขมฺหา หนึ่งค่อยข้ากับจอมนารถ ร่วมศุขทุกขสังวาศแต่ก่อนมา รฏฺา ปพฺพาชิตา อุโภ บัดนี้สองเจ้าเข้ามาพลัดพราก บพาชนิยกำม์จำจากพระบุรี อปิ สิวิ ปุตฺเต ปสฺเสสิ เชอญมกุฎแก้วสีพีทอดพระเนตร สองเยาวเรศเสน่หา ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ ชาลีกัณหาสองสวัสดิ์ แสนสุดที่รักเจ้าแม่ฮา ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ ชรอยกำม์น้นนมาพูนเพิ่มให้ จึ่งจำพลัดอรไทยเภาพงงงา ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ ชรอยเจ้าชาลีกัณหาแก้วแม่ แม้นม่นนแท้มิยาเลอย ฯ สมเณ พฺราหฺมเณ นูน พฺรหฺมจริยปรายเน อหํ โลเก อภิสฺสปึ สีลวนฺเต พหุสฺสุเต ฯ นูน ด่งงข้าพระบาท สมเณ เคอยบริภาษพระสมณ พฺราหฺมเณ ซึ่งพราหมณ์เถ้าทชี พฺรหฺมจริยา ปรพฤดิพรหมจารียจำเริญวัตร พหุสฺสุเต พหูสูตรศีลสัจบริบูรณ์ ท่ยงแท้แล เอวํ วิลปมานายปิ ตาย สทฺธึ มหาสตฺโต น กิญฺจิ กเถสิ เมื่อสํเด็จพระมัทรีศรีวราราชสมมุติวงษ์ ทรงกรรแสง แครงครํ่ารํ่าไปมาด้วยประการฉะนี้ มหาสตฺโต อันว่าพระมหาสัตว์อุดม บรมราชฤๅษี ก็มิได้ตรัสจำนรรจาด้วยโฉมนางเจ้าเลอย สา ตสฺมึ อกเถนฺเต ในเมื่อพระมหาบุรษย ท้าวธกระทำพุทธโกรธ บมิเบอกพระโอษฐจรรจา กมฺปมานา ส่วนสมเด็จอัคชายามีพระกายกำปนาท อตฺตโน ปุตฺเต วิจินิตฺวา ธก็สรรจรประพาศแสวงหา พระราชโอรสา แห่งพระองค์ เยสุ เยสุ ชมฺพุรุกฺขาทีสุ าเนสุ เต ปุพฺเพ กีฬึสุ พุ่มพนัศพงใดๆ ดาษด้วยหมู่ไม้หวานเป็นต้น สองนฤมลเคอยสำราญแต่กาลก่อน ตานิ ตานิ านานิ ปตฺวา คร้นนบทจรเสาะแสวง ถึงตำแหน่งน้นนๆ ปริเทวนฺตี ธก็ครวญครํ่ารํ่ารำพันไปมา กล่าวพระคาถาดงงนี้ อิเม เต ชมฺพุกา รุกฺขา อนึ่ง ต้นหว้าหวานกรป่ำ ลูกสุกกํ่าแกมใบอยู่แล เวทิสา สินฺธุวาริตา ย่างทรายลัดลำลาว สาขาท้าวเทอญสินธุ โสดแล วิวิธานิรุกฺขชาตานิ อันว่าพฤกษต่างๆ เกอดสรล่างสรหลอนงาม ในที่นี้ เต กุมารา น ทิสฺสเร แต่สองบงงอรท้งงคู่ บมิเห็นปรากฏอยู่ณที่ในหมู่ น้นนแล

อสฺสตฺถา ปนสา เจเม โพพนอมขนุนขนนนอยู่ในอวกาศนี้เห็นงาม โสดแล นิโคฺรธา จ กปิตฺถนา ไซรชรมดงดาษ ขวิดขวนนขาดตกดิน อยู่แล วิวิธานิ ผลชาตานิ ดอกไม้ก้ยวเกษา ลูกไม้ราแรงเสพยนี้ เต กุมารา น ทิสฺสเร แต่สองสร้อยศรีโอรส บมิเห็นปรากฏพุ่มผลเกษสดน้นนแล อิเม ติฏฺนฺติ อารามา ใบเพลดพวงกิ่งก้าน มีอยู่ทุกสถาน โสดไส้ ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ ทีราแรงประพาศ นํ้าห้วยหาศวงงวล ใหญ่น้นน เต กุมารา น ทิสฺสเร แต่พี่น้องแน่งนฤมล แม่บเห็น นทีห้วยหาศเยนน้นนแล วิวิธานิ ปุปฺผชาตานิ อันว่าสร้อยสรภู่ต่างๆ บานกรช่างแซงใบ อยู่ใส้ อสฺมึ อุปฺริปพฺพเต อยู่จอมด้วยกรกวด กิ่งก้านรวดรยงงามอยู่น้นน ยานสฺสุ ปุพเพ ธารึสุ เคอยกรสองทัดทาน เป็นสังวารวรรวยร อยู่น้นน เต กุมารา น ทิสฺสเร บุษบาบานบโรย สองเอโอยอกเปล่าแล วิวิธานิ ผลชาตานิ ลูกไม้ไหล้เหลืออยู่ ซ่องสรภู่เพศพวง มาศแล อสฺมึ อุปริปพฺพเต บานบนเขาขยวสรด ทงงวงกฏการญ รอบแล ยานสฺสุ ปุพฺเพ ภุญฺชึสุ ลูกไม้เมื่อสองเสวอย รากไม้เคอยสองเสพยแล

เต กุมารา น ทิสฺสเร ผลไม้ลูกสุกใส ผลบานใบเอออนนนี้แล อิเม เต หตฺถิกา อสฺสา รูปช้างชลชำนิ รูปม้าที่เห็นยงง อยู่แล พลิพทฺธา จ โน อิเม รูปวววเถลองแถลงอยู่ ปิน้นนเป็นคู่โสดสองกษัตรย์ แก่แม่แล เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ เครื่องบันเลงสองบงงออน เหล้นแต่ก่อนยลอยู่ไส้ เต กุมารา น ทิสฺสเร รูปช้างม้ากล้ากลาด รอยรูปราชตายไป แก่แม่ฤๅ อถสฺสา ปริเทวนฺสทฺเทน เจว ปทสทฺเทน จ มิคปกฺขิโน จลึสุ เมื่อน้นน อันว่าเนื้อแลนก ตื่นตกใจพพร่นน ด้วยสยงนางไห้ สน่นนสรเนาะพาษธารา แลฝีตีนนางเดอนหาลูกน้นน ฯ สา เต ทิสฺวา อาห อันว่านางนาฏ คร้นนเห็นพิหคดาษดยรดง แลมฤคในพงพนมท้งงหลาย นางก็ฟายนํ้าแหบไห้ ถึงลูกไท้ดาบศ กำศรดด้วยพระคาถาดงงนี้ อิเม สามา สโสลูกา อนี้รูป ซรายแดงแลตววต่าย แสรกสรานร่ายรงงรยง อยู่น้นน พหุกา กทลีมิคา เห็นวนนออกอรกนน ตูมตามผนนผังแล่น เล่นแล เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ เป็นเพื่อนเล่นลูกน้อยชมชื่น อวยเอาใจแต่ก่อนไส้ โสดแล เต กุมารา น ทิสฺสเร สัตว์สิงยงง เหลือแหล่ ลูกน้อยแม่ซัดไป แห่งหนใดแก่แม่นี้ อิเม หํสา จ โกญฺจา จ วานนี้หงษาสารสยงก้อง กรยนร่อนร้องรับฝูง อยู่แล มยูรา จิตฺรเปขุณา ยูงทองจับยูงทอง ยางยูงย่องยางโทน อยู่ไส้ เยหิสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ สองสายใจโบดก ย่อมชมนกในเถื่อนนี้ เต กุมารา น ทิสฺสเร เห็นแต่หงษลีลาศ สองเจ้าราชลีลาไป แห่งหนใด ดงงนี้

สา อสฺสมปเท ปิยปุตฺเต อทิสฺวา อันว่าเจ้ามัทรี คร้นนบมิเห็น สองกษัตรย์สายสวาดิ์ ในด้าวอาวาศอาศรมบทน้นน ตโต นิกฺขมิตฺวา นางกออกจาก อาศรมบท แห่งท้าวทรงพรตเสด็จอยู่น้นน ปุปฺผิตวนฆฏํ ปวิสิตฺวา เจ้าก็เข้าไปใน ดงดอกไม้ ไห้จรัลหา ที่สองพงงารยงเหล้น อยยวว่าเร้นรอก ซอกซอนอยู่น้นน ตํ ตํ านํ โอโลเกตฺวา อาห เจ้าก็แกล้งแลหา ก็บมิเห็นสองพงางาม ในสนามที่เหล้น น้นนๆ นางก็ซ้นนสวดคาถาดงงนี้ อิมา ตา วนคุมฺพาโย ว่าอันนี้ปาทรสุม ทำทุมไพรพนัศถานนี้ ปุปฺผิตา สพฺพกาลิกา แกมด้วยดอกดวงบาน อนนตรการรอบคอบน้นน ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ พระนอมใดดงงเร้น สองย่อมเหล้นหลายสถานทุกแห่งแล เต กุมารา น ทิสฺสเร พระนอมไพรเหลือแหล่ พระน้อยแม่เมื่อใดลูกเอย อิมา ตาโปกฺขรณี รมฺมา อ้าอนี้ไกรพแกมสโรช ชลชวยโบษขรณี สนุกนิน้นน จกฺกวากูปกูชิตา จากพากพิหค พญานกร้องรงม อยู่แล มนฺทาลเกหิ สญฺฉนฺนา บววขมขาวสรดื่น บววเผื่อนชื่นไขขจร มากแล ปทุมุปฺปลเกหิ จ บววหลวงอีกอุบล ทงงจงกลแกมอยู่แล ยตฺถสฺสุ ปุพฺเพ กีฬึสุ สระใดสองทรงโสรจ อนนชื่อโบษขรณี แต่ก่อนน้นน เต กุมารา น ทิสฺสเร บววบานสรอาด หนาบววมาศแม่กบเห็นเลอย ลูกฮา

สา ตตฺถ ปุตฺเต อทิสฺวา อันว่าเจ้ามัทรี คร้นบมิเห็นสองกษัตรียบังอร ในพนานดรประเทศน้นน ปุน มหาสตฺตสฺส สนุติกํ คนฺตฺวา นางก็คืนมายงงสํนักนิ์ พระภรรดาธิราช เล่าแล ตํ ทุมฺมุขํ นิสินฺนํ ทิสฺวา อาห นางก็เห็นพระโพธิสัตว์ ทำบรางมุขยเสด็จ นงมงซังมิจรรจา เจ้าก็สวดคาถาทูลพระกรุณาดงงนี้ น เต กฏฺานิ ภินฺนานิ บพิตรท้งงฟืนตองบมิเผามิผ่า มาแต่ป่าทำคยดโสด น เต อุทกมาภตํ ทงงนํ้าในธบมิแต่งมิตัก เมียรักท้าวธกทำคยดโสด อคฺคิปิ เต น หาปิโต ทงงไฟฟืนธก็บมิกองมิก่อ ข้าน้อยพ่อธกทำคยดโสด กินฺนุ มนฺโทว ฌายสิ ดงงฤๅธมิปากมิต้งงด้วยข้า เงื่อนไขชาแลกมงง พ่อฮา ปิโย ปิเยน สงฺคมฺม คนใดเลอยแลจะเป็นที่รักษ ดุจเจ้าจอมจักรรักษ์ หายากแล สมฺโมหํ พฺยปหญฺติ แม่มีทุกข์ทำงลเท่าฟ้า คร้นนเห็นหน้าราชก็หายทุกข์แล ตฺยชฺช ปุตฺเต น ปสฺสามิ เห็นแต่หน้าธผู้เป็นผววผ่านเผ้า หน้าลูกเต้าก็บเห็นโสดเลอย ชาลึ กณฺหาชินํ จุโภ คือกุมารเภาพงา คือแก้วกัณหาแก่แม่นี้ ตาย เอวํ วุตฺเตปิ มหาสตฺโต ในเมื่อพิลาปลาลดอาดูร แลนางทูลแก่พระราชฤๅษีสิทธิ์น้นน ตุณฺหีภูโตว นิสีทิ อันว่า พระราชฤๅษีบมิติงบมิท้วง เจ้ากบมิอาจล่วงเล็งเห็น ลำเค็ญพระราชหฤไทยท่านได้ โสดเลอย สา ตสฺมึ อกเถนฺเต ในเมื่อท้าวธบมิจรรจา ด้วยนางพญาดงงน้นน โสเกน สลฺลสมปฺปิตา อันว่าเจ้ามัทรี ก็เร่งมีโสกเสมอศรแสลง แลแขนงหฤไทย นางนาฎน้นน ปหฏกุกฺกุฏา วิย กมฺปมานา นางก็มีตนพพร่นน ส่นนรรววดุจตัวไก่ อนนธทระไม้ค้อนไล่ตามทัน รันให้อ่อนน้นน ปุน ปมํ วิจริตฏฺานานิ วิจริตวา นางก็หาสองพงาคืนเล่า ในที่เก่าตนหาก่อนน้นน มหาสตฺตสฺส สนฺติกํ ปจฺฉา อาคนฺตฺวา อาห คร้นนนางบมิเห็นสองกษัตริย์ เจ้ามัทรีก็คืนมายงงพระมหาบุรษย เศร้าสร้อยละห้อยสวดคาถาดงงนี้ น โข โน เทว ปสฺสามิ บพิตรบมิเห็นสองอ่อนน้อย แห่งเราเจ้าค้อยขาดใจตาย ฤๅพ่อฮา เยน เต นีหตา มตา เพื่อสิงสัตว์เข่นข้ยว ลักคาบค้ยวคากิน มิยาเลอย กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ กาผู้ผววก็บแขกขานกนน แอกอาสัญรบานี้ มตา เม นูน ทารกา รอยรูปสองตายท่ยง จึงสงบสยงนิ่งเลอย น โข โน เทว ปสฺสามิ หากแต่คํ่า จรลํ่าแล้ว บมิเห็นสูท่านเลย เยน เต นีหตา มตา สองสายใจจอมมิ่ง ยยวสกุณฆ่าทิ้งทอดเสีย มิยาเลอย สกุณาปิ น วสฺสนฺติ นกพู่ผู้ผววบพ้อง นกเมียบร้องนิ่งน้อยนี้ มตา เม นูน ทารกา รอยรูปสองสูญตาย ดงงแม่หมายบมิ ยาเลอย ตาย เอวํ วุตฺเตปิ มหาสตฺโต น กิญฺจิ กเถฺสิ เมื่อสมเด็จพระมัทรีกราบทูลดงงนี้ พระบรมราชฤๅษี บมิตอบพาที ดุศดีภาวนิ่งอยู่แล สา ปุตฺตโสเกน ผุฏฺา ปุตฺเต อุปธาเรนฺตี ฝ่ายสมเด็จพระยุพยอดนารี แสนโศกีด้วยพระเยาวเรศ ทนเทวศแสวงหา ตติยวารํ ตานิ านานิ วาตเวเคน วิจริ ตระเวนกลับไปมาสิ้นตติยวาร ในานที่น้นนแล ตาย กิร เอกรตฺตึ วิจริตฏฺานํ ปริคฺคยฺหมานํ ปณฺณรสโยชนมตฺตํ อโหสิ ดงงได้ยินมา ที่โฉมนางพญา เตรดเตรนตระเวนหา แต่ในราตรีดยว กำหนดทางที่ท้าวธท่ยวตรหลบไปมา ถ้าจะคลี่คลายขยายมรคาออกไปได้สิบห้าโยชน์โดยไกล โสดแล อถ รตฺติ วิภายิ กษณน้นน อันว่าราษราตริน กสุดสิ้นสว่างแล อรุโณ อุทโย ชาโต อันว่าพระอรุโณไทยไขศรี ส่องรัศมีรุ่งกล้าฟ้าแจ้งแล สา ปุนาคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส สนฺติเก ิตา ปริเทวิ อันว่าพระมัทรีศรีแผ้ว ไม่พบพระลูกแล้วแลกลับมา ดิษาน เฉภาะภักตราพระมหาดิลกโลก ก็ปริเทวกนนแสงโศกร่ำไร ในสำนักนิ์ธแล ฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห อันว่า พระไตรโลกุตตมพรหมมารทรจุธากประกาศคาถา ให้สราพกท้งงหลายฟงง ดงงนี้ สา ตตฺถ ปริเทวิตฺวา อันว่าพระมัทรี เสวอยพระทุกข์ปริเทว ท่ยวหาในหิมวา ปพฺพตานิ วนานิ จ ทุกสิงขร ขอบแค่คูหาหุบเหวคีรีย์เรืองผาเพองเขา ปุน เทวสฺสมํ คนฺตฺวา จึ่งกลับตนตลบมา สู่สุทสาลาคราญสลดใจ โรทิ สามิกสนฺติเก ก็พิโรธรํ่าไรไห้โหยโรยแรง ในสำนักนิ์แห่งพระสวามีน้นน น โข โน เทว ปสฺสามิ ข้าแต่ราชาธิราชเรืองญาณ ซึ่งสองราชกุมารไม่เห็นหาย เยน เต นีหตา มตา ดงงฤๅราชมฤครานรอนชีพลูก แม่ม้วยมรณ์แม่นถวิล กาโกลาปิ น วสฺสนฺติ จึ่งไก่กาโกกิลแลเค้าเขา บขนนขานคู่เคล้าคลึงคลอ มตา เม นูน ทารกา ชรอยรูปน้อย หน่อนิราศร้างแม่ ตายจากอกแล้วแลหลากนัก น โข โน เทว ปสฺสามิ ข้าแต่ตนตำฤษแรงรน หนีข้อยบยลศรีภาคย์ เยน เต นีหตา มตา สัตว์ใดลุลาภลำเภา ภาพี่น้องนงเยาว์ยินหนอ สกุณาปิ น วสฺสนฺติ ท้งงปักษาสัตว์สงบงอเหงางยบ บโจนจับจยบเจรจา มตา เม นูน ทารกาดงงข้อยคนึงหน้าใจหาย เห็นว่าสองสวาดิ์วางวายชีพแม่นแท้ เทอญ วิจรนฺตี รุกฺขมูเลสุ เมื่อคอยลระท่ยวหา แห่งห้องหิมวา รุกขรายร่มรยงชลาทาน ปพฺพเตสุ คุหาสุ จ ทุกสิงขรพิศาลสานูเนอนเขาคนนทโขดคูหาสวรรค์ น โข โน เทว ปสฺสามิ ข้าแต่สมมุติเทวนนวรบาท ค่อยบยลเยาวราช เลอยพ่อ มตา เม นูน ทารกา ด่งข้อยนึกหน้าหน่อธิราช ขันธขาดชีวาตม่นนแม่น แท้แล อิติ มทฺที วราโรหา ราชปุตฺตี ยสสฺสินี พาหา ปคฺคยฺห กนฺทิตฺวา ตตฺเถว ปติตา ฉมาติ ฯ มทฺที อันว่าพระมัทรีศรีสุนทรที่แล้วเลิศนาง วราโรหา เห็นอุดมรูปสรรพางค์ พิมลภักตร์ ยสสฺสินี มีอุกฤษเกียรติยศศักดิสฤงฒาร ราชาปุตฺตี เป็นธิตุท้าว ท่านมัทธราช พาหา ปคฺคยฺห ยกกรค่อนอกอาตมโอ้อาไลย กนฺทิตฺวา กันแสงโศก สุดหฤทัยธดำรง ปติตา สิ้นกำลังล้มลงแลอนาถ สุวณฺณกทลีขณฺฑํ วิย ดุจต้น กทลีมาศ อันดล ฉมา เมาะ ปวิยํ เหนือแผ่นพสุธา ดลดาญสลบ ตตฺเถว ปาทมูเล แทบบาทมูลเมิลสยบแสยงเนตร เวสฺสนฺตรสฺส แห่งสมเด็จพระเพศยันดรภัศดา ด้วยประการดงงนี้ แล ฯ อถ มหาสตฺโต มตา มทฺทีติ สญฺาย กมฺปมาโน กษณนั้น สมเด็จพระมหาสัตว์สุริยวงษ์ มีพระองค์หวาดหว่นนไหว สำคัญว่า มัทรีตักไษยสวรรค์คต อุปฺปนฺนพลวโสโก ทรงพระกำสรด แสนโศก ด้วยชายาวิโยคเป็นกำลงง ก็ต้งงวิตกว่า อฏฺาเน วิเทเส มตา มทฺที ว่าแม่มัทรีใช่ถิ่นาน ที่มโหฬารประเทศ ฤๅมามรณเดษดยว อนาถา สเจ หิสฺสา เชตุตฺรนคเร กาลกิริยา อภวิสฺส ถ้าทำกาลกิริยา ในเชตุดรมหานครราชฐาน มหนฺโต ปริวาโร อภวิสฺส จะมีมหันตบริวารบำรุงบรมศพ เทว รฏฺานิ จเลยฺยุํ พยงพิภพ บันฦๅล่นนสน่นนหนาว ไทท้งงสองบุรีท้าวจะไหวหวาด อหํ ปน อรญฺเ เอกโกว แลกูอยู่ในอรัญญิกาวาศผู้ดยวด่งงนี้ กินฺนุ โข กฺริสฺสามิ จะทำไฉนดีศพพระมัทรีหนอ สตึ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา พระบรมหน่อพุทธางกูรต้งงสติ ดำริว่าตายฤๅไฉน ชานิสฺสามิ ตาว จำจะไปดูให้รู้แท้ อุฏฺาย เสด็จไปน่งงแค่คยงพระสริโรตมางค์ หทเย ทกฺขิณหตฺถํ เปตฺวา ยกทักษิณหัตถวางอุรางคประเทศ สนฺตาปปวตฺตึ ตฺวา จึ่งรู้เหตุแห่งสันตปคียงงอุ่นอยู่ ยงงไม่สู่สวรรค์คต กมณฺฑลุนา อุทกํ อาหริตฺวา ทรงพระเต้าสุธารศค่อยประพรม สตฺตมาเส กายสํสคฺคํ อนาปนฺนปุพฺโพปิ กำหนดนิยมแต่ก่อน ทรงบรรพชากรถึงเจ็ดเดือนแล้ว จะได้วี่แววสำผัศ ปริมัชนพระมัทรี หามิได้ พลวโสเกน ปพฺพชิตภาวํ สลฺลกฺเขตฺตุํ อสกฺโกนฺโต วนนน้นนไซร้พระโศกเป็นกำลงง จึงมิอาจต้งงสมฤดี ซึ่งภาวเป็นชีน้นนได้ อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ พระอัศุชลลามไหลฟูมเนตร ตสฺสา สิสํ อุกฺขิปิตฺวา สองพระกรประคองเกษ พระดาบศินี อูรูสุ เปตฺวา ประดิษฐานที่พระเพลา อุทเกน ปริปฺโผสิตฺวา ประพรมพระเจ้า ด้วยชลชาติ์ มุขญฺจ หทยญฺจ ปริมชฺชนฺโต นิสิทิ แล้วประองค์พระภักตรแลอุรปรเทศ คอยทรงสังเกตอัสสาสประสาส มทฺทีปิ โข โถกํ วีตินาเมตฺวา แม้ว่าพระมัทรีสภัพ รงับงยบสงบอยู่น่อยหนึ่ง สตึ ปฏิลภิตฺวา ท้าวธจึงได้สมฤดี หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา แล้วก็มีกลยดกลววบาป อุฏฺาย มหาสตฺตํ วนฺทิตฺวา เสด็จอุฐาการกรานกราบพระภัศดา สามิ เวสฺสนฺตร ทารกา เต กุหึ คตาติ อาห ทูลถามว่า ข้าแต่พระแพศยันดรสวามี เจ้ากัณหาชาลีศรีสวาดิ จรจากอาวาศไปถานที่ใด พ่อฮา เทวิ เอกสฺส พฺราหฺมณสฺส ทาสตฺถาย มยา ทินฺนาติ พระบรมโพธิสัตว์ ก็ตรัสพร้องว่า ดูกรท้าวน้องมัทรี เจ้ากัณหาชาลีสายสุดสวาดิ พี่ยกให้เป็นทาษพิฒาจารย์ แต่วนนวานนี้แล้วแล ฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห อันว่า พระโลกเชษฐาจารย์ ก็มีพุทธโองการพระคาถา ให้กษิณาศรพท้งงหลายฟงง ดงงนี้ ตมชฺฌปตฺตํ ราชปุตฺตึ อุทเกนาภิสิญฺจถ อสฺสตฺถํ นํ วิทิตฺวาน อถ นํ เอตพรฺวิ ฯ มหาสตฺโต อันว่า พระบรมราชฤๅษี ราชปุตฺตึ ทฤษนพระมัทรี ตมชฺฌปตฺตํ ถึงวิสัญญีสลบทอดพระองค์ลง อุทเกน หน้าพระภักตรทรงพระเต้าตักวารีรด อสฺสตฺถํ นํ เห็นอัสสาสวาตปรากฏฟื้นสมฤดี เอตทพฺรวิ จึงตอบวาทีนุชนารถ อถ นํ โดยนัยท้าวประสาทสองศรี แก่ชูชีชกาจารย์ วนนวานนี้แล ตโต ตาย เทฺว ปุตฺเต พฺราหฺมณสฺส ทตฺวา มม สพฺพรตฺตึ ปริเทวิตฺวา วิจรนฺติยา กึ เม ตํ น อาจิกฺขสีติ วุตฺเต สมเด็จพระวรราชมัทรี พจนพาทีตอบสาร เมื่อพระราชสมภารพุทธพงษ์ บพิตรทรงบริจาค สองเพื่อนยากเป็นทาน เหตุฤๅทรมานผู้ข้า ท่ยวทุเรศรํ่าหาสิ้นราษราตรี เพื่อคดีใดพ่อ มหาสตฺโต อาห พระมหาสัตว์ก็ตอบด้วยพระคาถา ดงงนี้ อาทิเยเนว เต มทฺทิ ดูกรมัทรีท้าวน้อง พี่บปราถนาพร้องบอกคดี ทุกฺขํ นกฺขาตุมิจฺฉิสํ แต่เดอมทีเห็นจะอาดูรทุกข์เทวศพูนมาก โสดแล ทลิทฺโท ยาจโก วุฑฺโฒ อ้าแม่จงสดับสาร ยังมีพราหมณ์พฤฒาจารย์ยาจก พฺราหฺมโณ ฆรมาคโต ทุรพลคนทลิทกกำพร้า เซซังมาสู่อาวาศสถานสำนักนิ์เรา โสดแล ตสฺส ทินฺนา มยา ปุตฺตา หนึ่งสองกุมารเพื่อนไร้ เราอุทิษอวยให้แก่ทชี มทฺทิ มา ภายิ อสฺส ดูกรเจ้ามัทรี อย่าทุกข์ทวีแสนโศก นักเลอย มํ ปสฺส มทฺทิ มา ปุตฺเต บนนเทาทุเลารัก พระลูกลง จงเห็นแก่อาตมประสงค์สัพพัญญุตญาณ มา พาฬฺหํ ปริเทวยิ ดูกรพระท้าวน้อง เจ้าอย่ารํ่าปริเทวนาการมากนาน โสดแล ลจฺฉาม ปุตฺเต ชีวนฺตา เรายืนยงงไปจะได้พบพี่น้องนงคนรลักษณ์วิไลย อโรคา จ ภวามเส เจ้าจงหักรานโรคาพยาธิ์ ค่อยครองชีวาตม์ ไปแล ปุตฺเต ปสุญฺจ ธญฺญฺจ หนึ่งสวิญญาณทรัพย์อนนใดโดยยิ่งบุตรภรรยา ยญฺจ อญฺํ ฆเร ธนํ อวิญญาณกทรัพย์นับด้วยเข้าเปลือก แลเข้าสาร ทชฺชา สปฺปุริโส ทานํ อย่างพระโพธิสมภารเป็นทางสัปรุษ ตามพระพุทธประเพณี ทิสฺวา ยาจกมาคเต แม้มนุษยกปนาจำนง ขอสิ่งประสงค์ประสาททาน อนุโมทาหิ เม มทฺทิ อ้าแม่จงมีมหันตปรีดาลดูประโยชน์ น้นนแล ปุตฺตเก ทานมุตฺตมํ เจ้าจงอนุโมทนปิยบุตร อนนเป็นมงกุฎบารมี มทฺที อาห พระมัทรีศรีสุดา ปรนตเหนือมกุฎเกษาทูลด้วยพระคาถา ดงงนี้ อนุโมทามิ เต เทว ปุตฺตเก ทานมุตฺตมํ ฯ เทว ข้าแต่บพิตรโพธิพงษ์ อนุโมทามิ ปวรา ข้อยขออนุโมทนา ปุตฺตเก ซึ่งพระปิยบุตรบริจาค เต เมาะ ตยา แห่งพระบรมสากยาภินิหาร ทานมุตฺตมํ ซึ่งพระบรมทานอนนอุดม ทตฺวา จิตฺตํ ปสาเทหิ ให้แล้วปสนาการ เพิ่มผ่องพระทานบารมี โสดแล ภิยฺโย ทานํ ทโท ภว พระไทยทำนองถ่องทวี คูณทางที่จะบำเพ็ญพระโพธิญาณ น้นนแล โย ตฺวํ มจฺเฉรภูเตสุ กมลไม่ตรหนี่ ตามทางพุทธประเพณีแต่อดีตกาลน้นนมา มนุสฺเสสุ ชนาธิป ข้าแต่พระชนาธิเบศูร สองหน่อพุทธางกูรเกอดก่อ พฺราหฺมณสฺส อทา ทานํ ทรงพระประสาทสองสุริยายอดรักษ์ หักให้แก่พราหมณ์ น้นนแล สิวีนํ รฏฺวฑฺฒโน อนนจำเริญราชสิพีพหลหรรษา ปราโมชโมทนา น้นนแล ฯ เอว วุตฺเตปิ มหาสตฺโต ในเมื่อพระมัทรีทูลฉลองบาท จึงสมเด็จบรมนารถสนองว่า มทฺทิ กินฺนาเมตํ กเถสิ ว่าแม่วิมลสุดาดงงฤๅเจ้ามาพร้อง สเจ หิ มยา ปุตฺเต ทตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตุํ นาภวิสฺส ถ้าพี่บำเพ็ญแลบผ่องใสสัทธา อิมานิ เม อจฺฉริยานิ นปฺปวตฺเตยฺยุํ ไหนอัจฉริยายิ่งจะบงงเกอด สพฺพานิ ปวินินฺนาทาทีนิ ตสฺสา กเถสิ บพิตรก็ผายเพอดพิธีแถลง สรรพอัศจรรย์แจ้งแจงนาง สิ้นทุกปางแล ตโต มทฺที ตาเนว อจฺฉริยานิ ปริกิตฺเตตฺวา กษณน้นน อันว่าพระมัทรีศรีวรลกษณเลิศนาง ธก็รํ่าปางอัจฉริยานิเทศ ถวายพระเพศยันดรภัศดา อนุโมทนฺตี เอวมาห เมื่อจะอนุโมทนาพระปิยบุตรทาน กโถมนาการด้วยพระคาถา ดังนี้ นินฺนาทิตา เต ปวี ข้าแต่พระองค์ทรงสรรพลักษณ์ ปางพระจอมจักรบริจาคทาน สทฺโท เต ติทิวงฺคโต สยงตลอดเมืองอมรมินมโหรณพ จนภวัคคภพพรหมมาน สมนฺตา วิชฺชุตา อาคุํ ท้งงแสงสายอสุนีการ กำเริบรองจักรพาฬน้นนแล คิรีนํ ว ปฏิสฺสุตา ต้องคีรียเขาขอบขันธ ขจายท่ววทิศต่างๆ ตสฺส เต อนุโมทนฺติ เทพยท้งงหลายก็ปราโมช ช่วยอนุโมทนา ด่งงนี้ อุโภ นารทปพฺพตา หนึ่งนารทปรากฏ บรรพตเทวดาท้งงสองช้นนฟ้า น้นนแล อินฺโท พฺรหฺมา จ ปชาปติ ท้งงอินทร์พรหมบรมปชาบดีเดช ท่ววทุกประเทศต่างต่าง โสโม ยโม เวสฺสวณฺโณ จ ราชา ท้งงโสมยมเทเวศเพศวรรณราชา สพฺเพ เทวานุโมทนฺติ ชุลิน้อมนมัสการอนุโมทน์ ซึ่งสองประสาทโสดแสดงผล เพื่อเป็นทศพลภายหน้า น้นนแล ตาวตึสา สอินฺทกา สรรพเทวคณานับ ไตรตรึงษสถิตย์ ท้งงองค์อำมฤตยกฤษดาญ อิติ มทฺที วราโรหา ราชปุตฺตี ยสสฺสินี เวสฺสนฺตรสฺส อนุโมทิ ปุตฺตเก ทานมุตฺตมนฺติ ฯ มทฺที อันว่าพระมัทรีศรีสุนทรางค์ วราโรหา วรรูปารมเยศ เห็นลำเภาเพศพิมลเบญจางค์ ลักษณ์เลิศฟ้า ราชปุตฺตี เป็นบรมราชธิดาอดุลดวงสวาดิ แห่งท้าวมัทธราชชาติเชื้อสมมุติพงษ์ ยสสฺสินี กอปกฤดิบริวารยศยงฦๅเลื่อง ทุกแมนเมืองหมู่กษัตริย์ อนุโมทิ ก็ทรงพระโสมนัศยินดีด้วย ธก็ช่วยอนุโมทนา ปุตฺตเก ซึ่งสองเสนหาบุตรทาน ทานมุตฺตมํ เพื่อพระโพธิญาณอนนวิเสศ เวสฺสนฺตรสฺส แห่งพระเพศยันดรภัสดาด้วยประการด่งงนี้ มทฺทีปิ ตเถว ทานํ วณฺเณตฺวา สมฺโมทมานา นิสีทิ อันว่าพระมัทรี สรรเสริญพระทานบารมีดุจหนหลงง ก็นิสีทนสโมสร ด้วยพระแพศยันดรน้นนแล

มทฺทีปพฺพํ นิฏฺิตํ

๙๐ พระคาถาบริบูรณ์.

[๑] ที่ตรงนี้ มีในจินดามณี ยกไปเป็นตัวอย่างลำนำ ๑๑ ถ้อยคำผิดเพี้ยนกันไปบ้าง ข้างไหนจะถูกกับของเดิมก็ไม่ทราบคัดมาไว้สำหรับนักปราชญ์พิจารณา ดังนี้

ครั้นเช้าก็หิ้วเช้า ชายป่าเต้าไปตามชาย
ลูกไม้จึ่งครันงาย จำงายราชอดยืน
เป็นใดจึ่งมาค่ำ อยู่จรหลํ่าต่อกลางคืน
เห็นกูนี้โหดหื่น มาดูแคลนนี้เพื่อใด

 

แชร์ชวนกันอ่าน

แจ้งคำสะกดผิดและข้อผิดพลาด หรือคำแนะนำต่างๆ ได้ ที่นี่ค่ะ