กัณฑ์มหาพน

  1. ชูชกเดินไต้เต้าตามอรัญญวิถี ก็บรรลุถึงอาศรมอจุตฤษี จึงเข้าไปถามไถ่ถึง ทุกข์สุข แล้วแจ้งว่าเป็นทูตของพระเจ้ากรุงสญชัย.
  2. พระสิทธาจารย์รู้ว่าเฒ่าชูชกโกหก บอกให้เชื่อก็เชื่อ แล้วให้เฒ่ายับยั้งอยู่หนึ่งราตรี รุ่งขึ้นจึงพาไปชี้ทางให้ทชีไปสู่เขาวงกฏ.
  3. พระอจุตฤษีพรรณนาหมู่สัตว์ ที่อาศัยอยู่บริเวณเขาวงกฏ มี ช้าง เนื้อ เสือ สิงห์ กวาง กระต่าย และพรรณไม้นานาชนิด และสัตว์น้ำในโบกขรณี ใกล้ พระอาศรมแห่งพระเวสสันดรราชฤษี.

มหาวนวัณณนา

๏ คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช ดูกรสงฆ์ อันว่าพงษ์ภารัทวาช ก็ไปโดยมารค เจตบุตร บอกความฉุดใจตน อทฺทส อจฺจุตํ อิสึ จึ่งจะยลฤๅษี อันมีชื่ออุดดม ทิสฺวาน ตํ ภารทฺวาโช ครั้นเห็นสมณแสวงผนวช ชีหน้าหนวดหน่ายพลาง สมฺโมทิ อิสินา สห ชีพราหมณ์พลางถามข่าว ด้วยกล้ยกล่าวคำงาม กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ ความบไข้ขวันบ่า ด้าวแดนป่าธยงงมี กจฺจิ โภโต อนามยํ อยดอัปรีแปรพยาธิ์ ทุกขาพาธยงงพาล กจฺจิ อุญฺเฉน ยาเปถ ผลาหารยังมาก ลูกไม้ภาคภอฉัน กจฺจิ มูลผลา พหู รากไม้พรรณภอแพ่ง ลูกไม้แต่งสับเสวย กจฺจิ ฑํสา มกสา จ ยุํยงง เหอยหายดยด เหลือบร้ายจยดจรหนี อปฺปเมว สิรึสปา สัตว์ตัวรีเข่นข้ยว งูงอด ง้ยวเหลือหลาย วเน วาฬมิคากิณฺเณ เสือคร่งควายสิงหราช คชสีหดาษคชสาร กจฺจิ หึสา น วิชฺชติ ยงงบพาลบพาธ ด้าวอาวาศอาวาศิกนี้ ฯ

๏ ตาปโส อาห พระดาบศ ก็ผคตความเสน่ห เล่หขานพราหมณ์คืนดั่งนี้ กุสลญฺเจว เม พฺรหฺเม ดูกรพราหมณ์ ความบไข้ได้แก่กู ดูทุกประการ อโถ พฺรหฺเม อนามยํ รำคาญทุกข์ ขุกความยาก ภาคกงงวลกลบมี อโถ อุญฺเฉน ยาเปมิ ปรีดีมะนะสะความไร้ ได้ล้ยงตน ผลอาหาร อโถ มูลผลา พหู การหลายภาค รากพฤกษผล กลรบด ทดความแคลน อโถ ฑํสา มกสา จ แสนเหลือบดิ้น ริ้นขบแขง แครงครวญสวาดิ ดาษทงงดง อปฺปเมว สิรึสปา ยงแยงง้ยว ข้ยวพิศเข็น เปนลำบากยากทุกวัน วเน วาฬมิคากิณฺเณ พรรณมฤค ถึกเถื่อนเถลอง เรองอำนาจ อาจทุกตัว หึสา มยฺหํ น วิชฺชติ กลัวบขบตอดพาธา หาความคยด จยดจรฉงาย พหูนิ วสฺสปูคานิ หลายปีอยู่คู่เสือสีห มีในป่า ล่าเลมไพร อสฺสเม สมฺมโต มม ในอาศรมชมสนุกนิ์ ศุขสำราญนานในดง นาภิชานามิ อุปฺปนฺนํ คงความศุข ทุกขบเห็น ลำเค็ญโทษ โสดสักอัน อาพาธํ อมโนรมํ สรรพาพาธ พยาธิ์บบยน นยรภยโทษ โสดสำราญ สฺวาคตนฺเต มหาพฺรหฺเม อาจารยธมา ครานี้ชอบ กอปรดำเนอร เมอลดูงาม อโถ เต อทุราคตํ ความธมา ครานี้ฤๅ คือคู่ใกล้ ให้กูเมอล อนฺโต ปวิส ภทฺทนฺเต เชอญชีเถ้า เข้ามาพ่าง อ่างนํ้าโจรง โรงนํ้าสรง ปาเท ปกฺขาลยสฺสุ เต จงชำระสระเชองใด ไคทุลี ชีอาจารย์ ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ ตระการพลับ กับหมากหาด ดาษดูงอม หอมดูงาม มธุเก กาสมาริโย สยามสอการ หวานแตงไร่ ชชรไมหมากซาง ปางนี้เชอญชีมาฉัน ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ สรรพผล กลผึ้งน้อย อ้อยกรเอบ เสพโดยใจ ภุญฺช พฺรหฺเม วรํ วรํ ใดลูกไม้ ได้ดูงอม หอมอร่อย ค่อยมากิน อิทํปิ ปานิยํ สีตํ สินธุสิต ปริดิ์เอาใจ ใสสาหศ รศกำจร อาภตํ คิริคพฺภารา ซรเซาะเขา เราตักแต่ง แห่งเหวเชรา เอามานาน ตโต ปิว มหาพฺรหฺเม วารีรศ หมดมุทิล กินลูกไม้ได้โดยใจ สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสิ ใดโดยจิตร อิษฏิ์โดยจง คงความเสน่ห์ เล่ห์ทุกประการ โสดเทอญ ฯ

ชูชโก อาห อันว่าพราหมณวุฒิ์ ขานอรรจุตฤๅษีคืน ด่งงนี้

ปฏิคฺคหิตํ ยํ ทินฺนํ โภนฺโต ข้าข้อยแต่ ฤๅษี
  ยํ ทินฺนํ ใดดี แกล่แกล้ง
สพฺพสฺส อคฺฆิยํ กตํ อาหารเครื่องกินมี เอมโอช
  อนิโภชนหวานแจ้งข้า ขอบไหว้เหนือหวว
สญฺชยสฺส สกํ ปุตฺตํ ไท้ท้าวนฤโทษข้า ขับหนี
  ลูกราชสีพิกลัว ไพร่ฟ้า
สิวีหิ วิปฺปวาสิตํ พลเมืองบดูดี ดาลคยด
  กรลยดลับลี้หน้า อยู่สร้างแสวงบุญ
ตมหํ ทสฺสนมาคโต ข้าเถ้าบอยดถ้อย มาถึง
  เพราะทันทึงเห็นขุน ขี่เกล้า
ยทิ ชานาสิ สํส เม ธเห็นที่ธสึง สังวาศ
  ประกาศแก่ข้าเถ้า ท่านร้าพระเอย

ตาปโส อาห อรรจุตฤๅษี ก็ขานชีชูชกคืน ด่งงนี้

๏ น ภวํ เอติ ปุญฺตฺถํ อันว่าธมาครานี้ ใช่จักจงบุญ
  ประมาณมีคุณ อันอื่นอันไกล
สิวิราชสฺส ทสฺสนํ ใช่ท่านใคร่เห็น ลูกพระสไชย
  อันอยู่กลางไพร พนานดรดยว
มญฺเ ภวํ ปตฺถยติ ด่งงใจกูหมาย
  ท่านนี้แครงครยว คืนคํ่าขํ่าขยว จักขอสักอัน
รญฺโ ภริยํ ปติพฺพตํ จักขอเมียรัก ท่านไทยทรงธรรม์
  เมียแก้วเมียขวัญ บำเรอรักษา
มญฺเ กณฺหาชินํ ทาสึ ด่งงกูรำพึง แก่นแก้วกัณหา
  ลูกรักราชา เปนทาษทาษี
ชาลํ ทาสญฺจ อิจฺฉสิ ผิใช่กัณหา ใคร่ชายชาลี
  ลูกไท้ธรณี เปนทาษทำการ
อถวา ตโย มาตาปุตฺเต อนึ่งโสดไส้ ลูกพระภูบาล
  อีกนางนงคราญ แม่ลูกสามองค์
อรญฺา เนตุมาคโต จะมาเอาท้าว จากด้าวแดนดง
  ประสบประสงค์ ประไศรยไปมา
น ตสฺส โภคา วิชฺชนฺติ ธทรงพระผนวช ห่อเกล้าชฎา
  ใช่ท้าวพระยา จะมีสิ่งสิน
ธนํ ธญฺญฺจ พฺราหฺมณ เข้านํ้าทํ้าโจท ทโหจทหิน
  จขํ่าจขิน จะขอฤๅควร

ตํ สุตฺวา ชูชโก อาห อันว่าชีชูชกพราหมณ์ กล่าวบมิขาม พรางพรอก ครั้นแลได้ยินดาบศออกอื้นกล่าวน้นน ก็ซั้นสวดคาถาด่งงนี้

๏ อกุทฺธรูปาหํ โภโต ข้าแต่พระชี ท่านเจ้าใจดี อย่าคยดอย่าฟุน
๏ นาหํ ยาจิตุมาคโต ใช่ข้าจมา สู่ใจเจ้าบุญ ขอเข้าของขุน ผู้ขี่เมืองขวาง
๏ สาหุ ทสฺสนมริยานํ ใคร่เห็นพระอาริยกในสงสาร สรนุกนิ ทุกบาง
๏ สนฺนิวาโส สทา สุโข แห่งสิงสู่อยู่ ศรัทธาทุกปาง โกษาเบาบาง ทั่วโลกากร
๏ อทิฏฺปุพฺโพ สิวิราชา กูนี้พราหมณ์พฤธิ เปนบโรหิต นานเห็นภูธร
๏ สิวีหิ วิปฺปวาสิโต ไพร่ฟ้าหน้าใส ชาวเชตอุดร กำจัดท้าวจร จากเมืองมานาน
๏ ตมหํ ทสฺสนมาคโต กูมาใช่เข็น เพื่อจักใคร่เห็น ท่านเจ้าใจหวาน
๏ ยทิ ชานาสิ สํส เม ผิไท้ยังรู้ ที่พระภูบาล บอกแจ้งอย่านาน ตูข้าขอฟงง. หนึ่งราฯ

๏ โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา สทฺทหิตฺวา อันว่าอรรจุตฤๅษี ครั้นได้ยินชีพราหมณ์ทูลท่าว กล่าวคำผคต พระดาบศก็เชื่อแล โหตุ สํสิสฺสามิ เต ดูกรพราหมณ์ อันว่าความธบอกแก่กูนี้ กูก็ฟงงท่านแล้ ที่แท้ก็จะบอกอาศรมบท ที่ท้าวทรงพรตเสด็จอยู่น้นน อชฺช ตาว อิเธว วสาหีติ วันนี้จงธพราหมณ์อย่าพ่าไป อยู่อาไศรยในศาลากูนี้ก่อนเทอญ ตํ ผลาผเลหิ สนฺตปฺเปตฺวา แต่มูลผลอันตระการ ก็จะให้เปนอาหารแก่พราหมณ์ โสดแล ฯ

๏ ปุนทิวเส มคฺคํ ทสฺเสนฺโต ในเมื่อพระฮาม ยามสุริยเสด็จออก ดาบศก็บอกหนทางแก่พราหมณ์ โสดแล หตฺถํ ปสาเรตฺวา อาห ดาบศก็ยกมือขวาขึ้น ข้างหนึ่ง ชี้ช่องซึ่งพราหมณ์จะไต่เต้า ไปสู่เจ้าจอมนารถ ก็ประกาศด้วยคาถา ด่งงนี้ ฯ

๏ เอส เสโล มหาพฺรหฺเม ฟงงแฮทชีพราหมณ์ เขาขยวงาม ท้งงแท่งทงัน
  ไม้ไล่ช่อแชรงกัน ต่างต่างพรรณไขขจร
ปพฺพโต คนฺธมาทโน มีนามแต่อาทิ์ คันธมาทน์ศิขร
ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา ที่ใดท่านภูธร แพศยันดรราชา
สห ปุตฺเตหิ สมฺมติ เสด็จด้วยสองกุมาร ลูกสุดสงสาร โสภา
ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ ทรงบรรพชา สาธรในพนาไลย
อาสทญจ มสญฺชฏํ ห่อเกล้าชฎาธาร ภักสังวารบูชาไฟ
จมฺมวาสี ฉมา เสติ แผ่นหล้าสำนองไผท หนังเสือไท้ ท่านทรงธาร
ชาตเวทํ นมสฺสติ ไหว้ไฟใจวิเวก เงื่อนปรเตยกศริย อาริย
เอเต นีลา ปทิสฺสนฺติ ขยวมาบไกลสถาน พิศาลพู้นพรํ่า เห็นแสดง
นานาผลธรา ทุมา ย่อมไม้มีลูกช้อย ต่างต่างห้อยดอก ดวงแชรง
อุคฺคตา อพฺภกูฏาว ปลายยอดจำเทอดแทง แสงพยง เมฆมีพรรณ
นีลา อญฺชนปพฺพตา ขยวมาพํพร้องเพรา ดุจดงงเขา นีลาชัน
ธวสฺสกณฺณา ขทิรา หูกวางตระแบกบรรพ์ ขธิรพรรณ ไพสา
สาลา ผนฺทนมาลุวา สระคร้อยางรังราย กิ่งทรสาย ทรสุมผกา
สมฺปเวเธนฺติ วาเตน ลมไล้ยยาบสาขาพรั่งพร้อมใน ไพรพง
สกึ ปีตาว มาณวา ปรยบชายมึกมวยเหล้า ไม้ค้อมเกล้ากราบ กลางดง
อุปริ ทุมปริยาเยสุ นกหคแลห่านหงษ์ ลงจับไม้แข่งขานกัน
สงฺคีติโยว สุยฺยเร จักจั่นแลปักษี ดุจดนตรีตระสักสวรรค
นชฺชุหา โกลิลา สงฺฆา ภูลโดกดุเหว่าพรรณ กรสัลถ้อ ใสสยงหวาน
สมฺปตนฺติ ทุมา ทุมํ รายรยงจับไม้แมก ร้องขานแขกรลุงลาญ
อวฺหยนฺเตว คจฺฉนฺตํ ไม้ไล่ใสสยงหวาน สารดุจร้องรยก ฝูงคน
สาขา ปตฺตสมีริตา พฤกษาในเถื่อนถ้อง ใบกึกก้อง เพื่อนลมบน
รมยนฺเตว อาคนฺตํ ทั่วฝูงประชาชน ก็จดิ้นจโดยหา
โมทยนฺติ นิวาสินํ ลํพัดรชวยชื่น ดุจหื่น จะหรรษา
ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา ที่ใดที่แดนอา ศรมราชธทรงธรรม์
สห ปุตฺเตหิ สมฺมติ เสด็จด้วยลูกรักษาราช อีกนางนารถ เมียขวัญ
ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ ทรงเพศทำกรรม์ บรรพชิตชีไพร
อาสทญฺจ มสญฺชฏํ ชฎาสังวาลเวี่ย หน้าตะเบี่ยบูชาไฟ
จมฺมวาสี ฉมา เสติ หนังเสือสมบูรณใส อาศนอาไลยแท่นธาตรี
ชาตเวทํ นมสฺสติ ไหว้ไฟไกรตระบะ ดุจด่งงพระชินศรี
กเรริมาลา วิตตา เถื่อนถ้องพนาลี มีกุ่มนํ้าดอกดวงบาน
ภูมิภาเค มโนรเม ในเทศทั่วทุกพาย บุษปารายหื่นหอมหวาน
สทฺทลาหริตา ภูมิ หญ้าแพรกหญ้าวรรวาร บ้างบานแบ่ง แข่งขยวขจี
น ตตฺถุทฺธํสเต รโช ผงเผ้าบฟ้าฟ้ง ที่ในถ้งพนาลี
มยูรคีวสงฺกาสา หญ้าสร้อยสมบูรณ์ศรี ปรดุจสร้อยนกยุงทอง
ตูลผสฺสสมูปมา ลบัดอันอ่อนกล้ยง ฟักฟุ้นพยง สำลียอง
โสภณานิ ตาว นฺติ งอกงามพรรณรายรอง ดูทรสอง ทรสุมผกา
ติณานิ นาติวตฺตนฺติ ลมพัดพุ่งพ้น ปลายแลต้นเตรียบกันมา
สมนฺตา จตุรงฺคุลา บไคลกึ่งเกษา หญ้าขึ้นเส้นสี่ข้อมือ
อมฺพา ชมฺพู กปิฏฺา จ มขวิดหว้าม่วงช้อย ยำอยางห้อย ดอกดวงถือ
นีเจ ปกฺกา จุทุมฺพรา หมากเดื่อเด็จถึงมือ คือคู่ต้นหมากเขือพาล
ปริโภเคหิ รุกฺเขหิ ป่าน้นนอาศรยสัตว์ ฤดีดัดด้วยอาหาร
วนนฺตํ รติวฑฺฒนํ ใจจงกำหนดนาน หวานป่าช้อยจำเรอญใจ
เวฬุริยวณฺณสนฺนิภํ มีนํ้าผผ่องแผ้ว ดุจดวงแก้วพิทูรใส
มจฺฉคุมฺพนิเสวิต เต่าปลาเปลี่ยนชมไคล พึ่งใบไม้ฝงงแฝงหัว
สุจิ สุคนฺธํ สลิลํ นํ้าใสไหลคล้ายคล้าย ครั้นปลาหว้ายหวั่น เห็นตัว
อาโป ตตฺถปิ สนฺทติ ตกมาแต่เชราะชรัว พัวพฤม เขาทั่วไพรพนม
ตสฺสาวิทูเร โปกฺขรณี สระแก้วสี่มุมไกร อยู่บไกลอาศน์ อาศรม
ภูมิภาเค มโนรเม ที่น้นนเปนที่ชม เปนปรลม ปรโลมใจ
ปทุมุปฺปลสญฺฉนฺนา เต็มด้วยดอกดวงบาน เลญจงมาลย บงงใบ
เทวานมิว นนฺทเน นํ้าช้อยชื่นชลใส คือในเทพสระสวรรค์
ตีณิ อุปฺปลชาตานิ ฟงงแฮทชีพราหมณ์ อุบลสามประการัน
ตสฺมึ สรสิ พฺราหฺมณ มีในสโรสันท อันชื่นโบษขรณี
วิจิตฺตํ นีลาเนกานิ บ้างขยวยยับใส เกิดแกมในสมบูรณ์ขจี
เสตา โลหิตกานิ จ บ้างขาวผผ่องมี ในสระศรีดาษ ดวงแดง

เอวํ จตุรสฺสโปกฺขรณี วณฺเณตฺวา อันว่าอรรจุตฤๅษีน้นนโสต ก็พรรณาโบษขรณี อันมีในหิมพานต์ ด้วยประการด่งงนี้ ปุน มุจลินฺทสรํ วณฺเณนฺโต อาห แล้วก็จะพรรณามุจลินทสระสรัท ก็บอกอรรถด้วยคาถา ด่งงนี้ โขมาว ตตฺถ ปทุมา ดูกรพราหมณ์ บัวขาวงามเงื่อนโขษมพัตรก็มี เสตโสคนฺธิเยหิ จ จงกลบัทมอุดบล ก็มี กลมฺพเกหิ สญฺฉนฺโน ตระกวนสนเสียดสร้อยก็มี มุจลินฺโท นาม โส สโร สระช้อยชื่อมุจลินทก็มี อเถตฺถ ปทุมา ผุลฺลา อินทีรวบัวแบ่งก็มี อปริยนฺ ตาว ทิสฺสเร บานถ้วนแห่งเหลือเห็นก็มี คิมฺหา เหมนฺติกา ผุลฺลา ทงงเดือนเย็นเดือนร้อนก็มี ชณฺณุตคฺฆา อุปตฺถรา สระบัวซ้อนเขาติ้นก็มี สุรภี สมฺปวายนฺติ ฟุ่งฟ้าขึ้นไขขจรก็มี วิจิตฺตปุปฺผสนฺถตา ดอกสรหลอนเถื่อนถ้องก็มี ภมรา ปุปฺผคนฺเธน แมลงมาศร้องรับคนธก็มี สมนฺตามภินาทิตา ท่ววหิมวันตหากลิ่นก็มี อเถตฺถ อุทกนฺตสฺมึ สรช้อยชื่นฉนยรไกรก็มี รุกฺขา ติฏุนติ พฺราหฺมณ ไม้สรไหวรยงรอบก็งาม กทมฺพา ปาฏลี ผุลฺลา ดูกรพราหมณ์ ก่อมเกาะคามแคธารก็มี โกวิฬารา จ ปุปฺผิตา ทองหลางบานดวงเด็จก็มี องฺโกลา กจฺฉิการา จ ปรูปรางเคชดวงดาษก็มี ปาริชญฺา จ ปุปฺผิตา บาริกชาตดวงโดรก็มี วารณา วยนา รุกฺขา กทิงโอน อ้อยช้างก็มี มุจลินฺทมุภโต สรํ อยู่สรหว้างสรโสรจก็มี สิรีสา เสตปาริสา จริก โจรตพยงผกากรรณก็มี สาธุ วายนฺติ ปทฺมกา ทรมุกพรรณดวงจาวก็มี นิคฺคณฺฑี สรนิคฺคณฺฑี คนทีขาวดำก่านก็มี อสนา เจตฺถ ปุปฺผิตา ประดู่หวานฉํฉุรก็มี ปงฺกุรา พหุลา เสลา ไม้พกุลศุรกรมก็มี โสภญฺชนา จ ปุปฺผิตา มรุมสํสพร้อมก็มี เกตกา กณิการา จ รำเจียกก้อมกรรณิกาก็มี กณเวรา จ ปุปฺผิตา ฉบาบานดวงดอกก็มี อชฺชุนา อชฺชุกณฺณา จ รกฟ้าออกอินทนิลก็มี มหานามา จ ปุปฺผิตา สรท้อนบินบานดอกก็มี สุปุปฺผิตคฺคา ติฏฺนฺติ ไม้งามงอกผกากาญจน์ก็มี ปชฺชลนฺเตว กึสุกา ทองหลาง บานเปลวป่าก็มี เสตปณฺณี สตฺตปณฺณา ทลอกค่า ตีนเป็ดก็มี กทลิโย กุสุมฺภรา กล้วยกล้ายเพชผกามาศก็มี ธนุตกฺการิปุปฺเผหิ กรนทาดาษดวงพรายก็มี สีสปาวรณานิ จ ประดู่ลายสรหลอดก็มี อจฺฉิปา สิมฺพลีรุกฺขา เขมขยวยอดงิ้วงอกก็มี สลฺลกิโย จ ปุปฺผิตา ช้างน้าวดอกดวงยาวก็มี เสตเครูตคริกา กฤษณาขาวแลตรคัลก็มี มํสิกุฏฺา กุลาวรา โกดสองพรรณมังสืดก็มี ทหรา รุกฺขา วุฑฺฒา จ ไม้มีพืชหนุ่มแก่ก็มี อกุฏิลา เจตฺถ ปุปฺผิตา ไม้งามแง่บานแบ่งก็มี อสฺสมํ อุภโต นฺติ สองข้างแห่งอาศรมก็มี อคฺยาคารํ สมนฺตโต สรนสรหลมรอบกุนทก็มี อเถตฺถ อุทกนฺตสฺมึ แทบสรสุนทรเทศก็มี พหู ชาตา ผณิชฺชกา ไม้แก้วเกดผักคราดก็มี มุคฺคติโย กรติโย ราชมาศแสดกบายก็มี เสวาลาสีสา พหู ถั่วแม่ตายรักดจันทน์ก็มี อุทฺธาปวตฺตํ อุลฺลุฬิตํ สระใสสันทฝั่งหม้นนก็มี มกฺขิกา หิงฺคุชาลิกา ผึ้งรวงบ้นนบันเจ็ดก็มี ทาสิมกญฺชโก เจตฺถ สีเสียดเทศเต่าร้างก็มี พหู นีเจ กลมฺพกา บุ้งร้วมส้างใบขยวก็มี เอลมฺผรุขกสญฺฉนฺนา วรรทองรยวรุ่นก้ยวก็มี รุกฺขา ติฏฺนฺติ พฺราหฺมณ ไม้ปมปยวปรยงป่าก็มี สตฺตาหํ ธาริยมานานํ ทัดเกล้ากว่าเจ็ดวันก็มี คนฺโธ เตสํ น ฉิชฺชติ ห่อมหื่นหรรษาโมชก็มี อุภโต สรญฺจ มุจลินทํ สองข้างโบษขรณีก็มี ปุปฺผา ติฏฺนฺติ ภาคโส พยงฤๅษีสิทธปลูกก็มี อินฺทีวเรหิ สญฺฉนฺนํ ราชพฤกถูกไขขจรก็มี วนนฺตมุปโสภติ ไม้ดยรดรดูเลอศก็มี อฑฺฒมาสํ ธาริยมานานํ ครึ่งเดือนเฉอศฉมคนธก็มี คนฺโธ เตสํ น ฉิชฺชติ จรุงจรบลอายโอชก็มี นีลปุปฺผี เสตวารี อัญชันโชดิดำขาวก็มี ปุปฺผิตา คิริกณฺณิกา โพทเลจาวดวงดอกก็มี กเลรุกฺเขหิ สญฺฉนฺนํ โอบเชยงอกเรียงรันก็มี วนนฺตํ ตุลสีหิ จ แลงลักพรรณเพราเพรอดก็มี สมฺโมทิเตว คนฺเธน ป่าน้นน เจรอดจรุงใจก็มี ปุปฺผสาขาหิ ตํ วนํ กิ่งดวงใบบานชื่นก็มี ภุมรา ปุปฺผคนฺเธน กันลงหื่นหารสก็มี สมนฺตามภินาทิตา สัตบดบินปวงป่าก็มี ตีณิ กกฺการุชาตานิ ฟุบเหงฟ้าฟักแฟงก็มี ตสฺมึ สรสิ พฺราหฺมณ แทบฝ่งงแฝงมุจลินทรก็มี ภุมฺภมตฺตานิ เจกานิ เท่าไหดินลางลูกก็มี มุรชมตฺตานิ ตา อุโภ สองสิ่งถูกเท่ากลองก็มี อเถตฺถ สาสโป พหุโก ผักกาดกองกระชอมก็มี นาทิโย หริตายุโต กทยมหอมรำแย้ก็มี อสี ตาลาว ติฏฺนฺติ ใบแกล่งแกล้คอคยมก็มี เฉชฺชา อินฺทีวรา พหู ผักตบตยมชลชรก็มี อปฺโผฏา สุริยวลฺลี จ โคกสุนทรวรพาศก็มี กาฬียา มธุคนฺธิยา ขี้กาอยาดอย้านางก็มี อโสกา มุทยนฺตี จ ทยนไทคางอโศกก็มี วลฺลิโภ ขุทฺทปุปฺผิโย สรลิศโบกเขมขจรก็มี โกรณฺฑกา อโนชา จ หางช้างชรเส้งโสดก็มี ปุปฺผิตา นาคมลฺลิกา กทิงโลดมลิกาก็มี รุกฺขมารุยฺห ติฏฺนฺติ วรรวารหนาก้ยวกิ่งก็มี ผุลฺลา กึสุกวลฺลิโย กล่างเครือชิงชาลีก็มี กเฏรุหา จ วาเสนฺตี ชุมแสงขจี ฝางแฝกก็มี โยธิกา มธุคนฺธิยา คัดเค้าแสอกเอาใจก็มี นิลิยา สุมนา ภณฺฑี ครามแสงใส ปุษปชาติก็มี โสภติ ปทุมุตฺตโร รำดวรดาษบัวบกก็มี ปาฏลี สมุทฺทกปฺปาสี ฝ้ายทเลรกแคป่าก็มี กณิการา จ ปุปฺผิตา กรรณิกาค่าใบสรานก็มี เหมชาลาว ทิสฺสนฺติ พยงหรีดาลพรายเพรอศก็มี รุจิรคฺคิ สิขูปมา พยงไฟเกอดกลางพนก็มี ยานิ ตานิ จ ปุปฺผานิ ดอกดวงผลเหลือแหล่ก็มี ถลชานูทกานิ จ เกอดแต่นํ้าแต่บกก็มี สพฺพานิ ตตฺถ ทิสฺสนฺติ งามดูดกดวงกิ่งก็มี เอวํ รมฺโม มโหทธีติ เปนสวนมิ่งสระศรีก็มี อถสฺสา โปกฺขรณิยา โบษขรณีน้นน พฺราหฺมณ พหุกา วาริโคจรา เต่าปลา หลามเหลือแหล่ก็มี โรหิตา นลปี สิงฺคู กุ้งกดแพร่ ตเพียรทองก็มี กุมฺภิลา มกรา สุสู มงงกรฉลองเข้ข่าก็มี มธุ จ มธุลฏฺิ จ ผึ้งเปลวป่าชเอมก็มี ตาลิยา จ ปิยงฺคุกา ประยงเหมดาสิศก็มี กุทฺทชา ภทฺทมุตฺตา จ แห้วหมูพิชกรามพลูก็มี สตฺตปุปฺผา จ โลลุปา โลลูปาง สัตรบุตก็มี สุรภิ จ รุกฺขา ตครา กำยาน สุทธสรภิศก็มี พหุกา ตุงฺควลฺลิโย พัดแพวพิชกรยรดงก็มี ปทฺมกา นรทา โกฏฺา กรักขีพงเทพทารูก็มี ฌามกา จ หเรณุกา ฌามกาสูรหนาดหนั่นก็มี หลิทฺทกา คนฺธสิลา เข้าหมิ้นอยั่นหว้านเหลืองก็มี หิริเวรา จ คุคฺคุลา อย้านางเนืองคคุณก็มี วิเภทกา โจรถา โกฏฺา เปราะโกดฉุรพิเภทก็มี กปฺปุรา จ กลิงฺคุกา กับบุเรศสมุลแวงก็มี ฯ

๏ อเถตฺถ สีหา พฺยคฺฆา จ มีราชสีห์พยัคฆราช เดียรดาษในกลางดง
ปุริสาลู จ หตฺถิโย มีอัศวมุขีคชยรรยง ทรนงในพนาดร
เอเณยฺยา ปสทา เจว มีชมดบำเรศมฤคคณา พลพาล ไกรสร
โรหิตา สรภา มิคา มีทงงสมรรถพนจร รม่งงมร กำพงไพร
โกฏฺสุณา สุโณปิ จ กรต่ายกรแตทงงเนื้อทงงเบื้อ มีหมาเนื้อแลหมาใน
ตุลิยา นฬสนฺนิภา จ้อนรอกสรบงบุดฉรไร บไกลอ้อ ดอกดวงบาน
จามรี จลนี ลงฺฆี บ่างค่างชนีกุกฏโรธ ดาลอุโฆษ ด้วยสยงฟาน
ฌาปิตา มกฺกฏา ปิจุ ลิงจุ่น ลิงจ้อน สำเนียงสำนานขานแข่งเหล้นแทบสระศรี
กกฺกฏา กตมายา จ วัวลานวัวแดงปรชนปรเชอญกทิง เทอญพนาลี
อิกฺกา โคณสิรา พหู วัวเพราะ วัวพรยว ทงงเหม้น ทงงหมี โคคีรี รวงงพล
ขคฺคา วราหา นกุลา มีหมูแลแรดตัวผู้ตัวแผด พังพรแวดประโดยดล
กาฬเกตฺเถ พหูตโส อ้นดำเอลดำอเนกานนต์ แทบอารญดูเหลือหลาย
มหิสา โสณสิงฺคาลา สฤงฆาลิกาบรู้กี่หมู่ แล่นคบคู่ คณาควาย
ปมฺปกา จ สมนฺตโต ลิงลมลิงเลก จับรวกรยงราย ยายอยู่ข้าง ฤๅษีสม
อากุจฺจา ปจลากา จ เหี้ยแลนอเนกมีสิ้นประเตยก เกี้ยวกิ่งไม้ ทรสายสม
จิตฺรกา จาปิ ทีปิโย เสือเหลืองเสือลายท่ยวท่องท้องไพร พนมมฤคา ชมชังวารไพร
เปลกา จ วิฆาสาทา กรแตกรต่าย บรู้กี่ร้อย ขุนแร้งห้อยปีกบังใบ
สีหา โคคณิสาทถา เสือคร่งเสือแผ้วเอนกาไลย ไกรสรสีหส่งเสียงแขง
อฏฺปาทา จ โมรา จ โมรมาศพิจิตรคลภูษ มีทิ้งทูตอยู่ยืนแฝง
ภสฺสรา จ กุกุฏฺกา นกกรอดนกกดมีตาอันแดง หงสา แสงสร บงศรี
จงฺโกรา กุกฺกุฏา นาคา ไก่นํ้าไก่เถื่อนร่อนร้องหาเพื่อน พิหเคนทร อินทรีย์
อญฺมญฺํ ปกูชิโน สำเนียงสำนานบรู้กี่มี ในพงพีพนาราม
พกา พลากา นชฺชุหา ยางขาวยางกรอกยางโทน ยางทอ กชภูลโดก ร้องรรี่รับยาม
ทินฺทิภา กุญฺชวาชิกา กรยนตกรุมตรเตเวจตามพราหมณ์ แก่เอย รักเร่งรงงฟัง
พยคฺฆินสา โลหปิฏฺา แขลงเขลาะรงงนาน กางเขนหัวขวาน รรักร้องพรยกไพรกรัง
จปฺปกา ชีวชีวกา ค้อนหอยบันเหอรตีปีกปรนงง พรหิตผงงผาดบินบน
กปิณฺชรา ติตฺติราโย คับแคคณทังนกททา ทรหหว้าย ล่องลอยชล
กุลา จ ปฏิกุฏฺกา แขวกขว้างดรูรจิตรพน จอกฟ้ายลยังยงยวร
มนฺทาลกา เจลเกฏ เต็นเต้นตรแบ่น นกเอี้ยงแอ่นหว้ายหว่าย ไม้ทรสมสวร
ภณฺฑุติตฺติรนามกา ทุงทองทรเล่ห์สระทรหวล รัญจวน ชูชื่นชมเมีย
เจลาวกา ปิงฺคลาโย นกจอกนกจาบมีทงงนกจิบเยียซซิบซซอเชีย
โคฏกา องฺคเหตุกา กางเขนคลิ้งโคลงนนัวนเนีย วักนํ้า เจียจอกแหนไคล
กรวิกา จ สคฺคา จ กรวิกพิจิตรแอ่นเอี้ยงชานชาด ออื้ออถ้อ รวงงไว
อุหุงฺการา จ กุกฺกุหา แสรกสร้านเอาขวัญตอกตอตระใน อุกออก ไททเสียงโดยยาม
นานาทิชคณากิณฺณํ ป่าน้นนพิศาล มีนกตระการอเนกดูงาม
นานาสรนิกูชิตนฺติ ร่อนร้องรวงงพนพิราม เปนสนามสรนุกนิไพร

อเถตฺถ สกุณา สนฺติ

ดูกรทวิชจำนรรศสำนวน นกตระการมี อันดับไป

นีลกา มญฺชุภาณิกา

วิจิตรสรลิตเสียงไส ปีกรงงรองไร ดูเขียวขจี

โมทนฺติ สห ภริยาหิ

ปรมุทอนุชภรรยา สกุณา สกุณีศรี

อญฺมญฺํ ปกูชิโน

สุรัติวิรัติวาที ในพนาลี ลัญลุงชม

อเถตฺถ สกุณา สนฺติ

สกุณพิหคนานา โดยอันดับมา ในไพรพนม

ทิชา มญฺชุสฺสรา สิตา

วจนมฤตยบันสานสม เสียงรงม ยืนบแหบหาย

เสตกฺขิกูฏา ภทฺรกฺขา

พิสุทธนยนอาภา ขาวทงงสองตา ดูโพรงพราย

อณฺฑชา จิตฺรเปขุณา

วิวิธจิตรโฉมฉาย เกิดแต่ไข่ลาย ลออองค์

อเถตฺถ สกุณา สนฺติ

อดุลยวิบุลยปักษี ในพนาลี พราหมณ์พงษ์

ทิชา มญฺชุสฺสรา สิตา

มธุรสุรสำนยงคง ดูยรรยง ในพนาดร

สิขณฺฑี นีลคีวาหิ

นิลคนจิตรเลขา อัญชนาภา พรรณรายหงอน

อญฺมญฺํ ปกูชิโน

อัญมัญมนสาทร ร้องรงมอร ออื้อขาน

กุกุฏฺกา กุฬีรกา

นกกดสองสิ่งสยงหวาน ไก่เถื่อนอันตรกาน อเนกในพนสณฑ์

โกฏฺา โปกฺขรสาตกา

กวักกว่าเปล้าป่าโจษจล ออกเอี้ยงอลวล ก็ร้องวางเวงเวหา

กาลาเมยฺยา พลียกฺขา

ซงงแซวเหยี่ยวรุ้งเร้นกา จับจอมพฤกษา สรหล้ายสรหลมชมกัน

กทมฺพา สุวสาลิกา

สาลิกาแขกเต้าขานขัน บันลิงลายพรรณ พยงพบูแมนขยน

หลิทฺทา โลหิตา เสตา

แขกเต้าขาวเหลืองดาษดยร แดงขยวพิศพยร คือมีในฉากจีนจาร

อเถตฺถ นฬกา พหู

ถัดน้นนจอกจิบเสียงหวาน กางเขนเห็จชาญ ก็เยียอรรแถ้งถดหัว

วารณา ภิงฺคราชา จ

หัศดีลึงคนสึงต่างตัว เต้นต่อบมิกลัว จำทับจำแทงไปมา

กทมฺพา สุวโกกิลา

โกกิลร่อนร้องภาษา แสกยานยมถา มาสบมาส่คู่คยง

อุกฺกุสา กุรรา หํสา

นกออกขาวดำรันรยง หงษาสารสยง สรเนาะสุรโนคลัญลุง

อาฏา ปริวเทนฺติกา

เจ่าเจรียงสยงต่อตบยุง ยุงทองทยมทุง ทรเหล่ในสระเสสันท์

ปากหํสา อติพลา

หงขาวหงแดงเฉอดฉรร ห่านเหอรจัปจรัล แลหงษ์ฟ้าฟายหาง

นชฺชุหา ชีวชีวกา

พรหิตเหจเหอรรำฉวาง ภูลโดกนวลนาง ก็หว้ายรันแชงชมชล

ปาเรวตา รวิหํสา

พิราบเบดนาสยดสน ดอกบววบินบน บันหารบันเหอรจับจร

จกฺกวากา นทีจรา

กานํ้าชมชื่นสระสร มัวมัศยากร แลจากพากพิหคินทร์

วารณาภิรุทา รมฺมา

ป่าน้นนมีนกนามอิน - ทรีทรานหัศดินทร คาบคันไลยเวหา

อุโภ กาลูปกูชิโน

พนคณนกหคภาษา ร่อนร้องโดยกา ละเช้าชรเสียงเที่ยงคืน

อเถตฺถ สกุณา สนฺติ

พนคณนกหคบมีหืน บมีโหจยมยืน ตรศักดรสยกพรยกไพร

นานาวณฺณา พหู ทิชา

พนคณนกหคนานาวิไล ต่างต่างกันไกว ดูรจำรยงสยงหวาน

สพฺเพ มญฺชู นิกูชนฺติ

พนคณนกหคดูตระการ ร้องก้องเสียงสาร สรเสนาะสุรโนคเอาใจคน

มุจลินฺทมุภโต สรํ

พนคณนกหคดาษดล สองข้างสระสล อเนกชื่อมุจลินทร์

อเถตฺถ สกุณา สนฺติ

พนคณนกหคโบยบิน ไปมาหากิน คในชลามพุชสถล

กรวีกา นาม เต ทิชา

พนคณนกหคหลายกล เหอยสูรสานนท ฟงงลันลุงลานใจ

โมทนฺติ สห ภริยาหิ

พนคณนกหคชมไช ลูกเมียนอนใน พนาลีการงงพนม

อญฺมญฺํ ปกูชิโน

พนคณนกหคอุดม ถ้อถ้อยรยงรม รรักรรี่ไปมา

อเถตฺถ สกุณา สนฺติ

พนคณนกหคภาษา กรวิกกาภา พิจิตรปีกปานขยน

กรวีกา นาม เต ทิชา

พนคณนกหคอากรยณ์ เกรียงกรางไพรเฉนียร ณ ที่คในนอนแรม

สพฺเพ มญฺชู นิกูชนฺติ

พนคณนกหคก่านแกม ปีกหางนวยแนม นนัวนเนียร้องริน

มุจลินฺทมุภโต สรํ

พนคณนกหคหากิน สองข้างมุจลินทร์ จับดูรเรียงราย

เอเณยฺยปสทากิณฺณํ ป่าน้นนมีมฤคเอลอันอธึกหลาย ชมดทรายแลฟานแล่น ลำยอง
นาคสํเสวิตํ วนํ ร่มรยงรายรุกขษาขนาคณตรกอง สารคนองคณาดาษทงงดง
นานาลตาหิ สญฺฉนฺนํ หญ้านํ้าวรรลีพนพฤกษดูรหง นานาในไพรพงพิศาล
กทลิมิคเสวิตํ ป่าน้นนมีกทลีมฤคางคณ ประมาณ สถิตสถานสถาพร พิบูลย์
อเถตถ สามา พหุกา มีเข้าฝ้างแลลมานบพักทำก็มาภูล เองด้วยอดูลยเดชพระ
นีวาโร วรโก พหุ สูรเสมามีบมิน้อยคในสระ เข้านกก็ฉกะกองสรหลอน
สาลิ อกฏฺปาโก จ สาลีชาติสุคนธโภชนากำจร สุทธัญบวรนฤมุทิน
อุจฺฉุ ตตฺถ อนปฺปโก มีอ้อยเอมโอชอันอ่อนอัน มีมฤธุสรลิลกลืนกิน บพักยํ้าก็ยวน
อยํ เอกปที เอติ หนทางเทียวธจะไปประมาณ ก็บงงควรตื่นเดียวก็จวนจวบ กุฎี
อุชุํ คจฺฉติ อสฺสมํ ชื่อแซ่วแคล่วบมีแคล้วที่ อาศรมฤๅษี สรรเพชญ์ภูมี สโรชเสด็จอยู่น้นน

ขุทํ ปิปาสํ อรตึ ตตฺถ ปตฺโต น วินฺทติ ฯ โภ พฺราหฺมณ ดูกรพราหมณ์แก่ ปุริโส อันว่าชายผู้เต้าแบ่หลังมา อสฺสมํ ปตฺโต ครั้นแลถึงวัดวาวงกฏ เวสฺสนฺตรสฺส แห่งพญาผู้ทรงพรตแพศยันดร ขุทํ ปิปาสํ น วินฺทติ ก็มิได้อยู่รรอน ที่จะอยากนํ้า คลํ้าที่จะอยากเข้า อรตึ เมาะ อุกฺกณฺิตํ วา ก็มิได้คำนึง ถึงลูกเต้าเย่าเรือน ตตฺถ เมาะ ตสฺมึ อสฺสเม แม้ชีอยู่ชั่วปีฤๅเดือนในป่าน้นนก็ได้ ด้วยเดชท่านไท้ ผ่านเผ้าเจ้าใจหวาน สรรพาหารจะกินก็เหลือแหล่แล ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา ดูกรพราหมณ์ อารามใดที่ธเสด็จดล ชีก็จะยลมิอย่าเลย สห ปุตฺเตหิ สมฺมติ ท้าวธเสด็จเสวอยสวัสดิ ด้วยเอารสรัตนท้งงสอง ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ ปองประดิษทรงบรรพชิตเพสอุดํ อาสทญฺจ มสญฺชฏํ ลํบศิวภัศม์ บรัศชฏาธาร ธรงสงงวาลบูชาไฟ จมฺมวาสี ฉมา เสติ เมทนิยไสยาศน อาศนบัตรบันจง ธรงอชินจรรมจํเรอญผล ชาตเวทํ นมสฺสติ นบอนนต์แทนทศพลพระ ประเตยกพุทธ อุดมส้างจรรยา ในโลกนี้ ฯ

๏ อิทํ สุตฺวา พฺรหฺมพนฺธุ อิสึ กตฺวา ปทกฺขิณํ อุทคฺคจิตฺโต ปกฺกามิ ยตฺถ เวสฺสนฺตโร อหุ ฯ ภิกฺขเว ดูกรอาริย อันประหับประหานเบญจมกาม โส ชูชโก อันว่าชูชกพราหมณ์แก่ พฺรหฺมพนฺธุ เมาะ พฺราหฺมณปุตฺโต พ่อแม่ย่อมหน้าหนวด บวชแต่น้อยมานาน สุตฺวา ครั้นแลได้ฟงงสารเสร็จสุด อิทํ อจฺจุตตาปสวจนํ คำอรรจุตบอกแจ้ง กตฺวา ปทกฺขิณํ เมาะ ปทกฺขิณํ กตฺวา อิสึ เมาะ อิสิโน ก็แกล้งฉวัดฉวยรวยนรอบ ขอบพระดาบศบริสุทธ ชื่ออรรจุตฤๅษี อุทคฺคจิตฺโต เมาะ ปมุทิตจิตฺโต บัดน้นนชีก็ชมชื่น หื่นเรองดำเกองใจยย้าว อาบัดนี้กูจะได้ลูกท้าวมาเปนข้าเมียกู ขาดเด็จงาน ยตฺถ เมาะ ยสฺมึ าเน สถานใดอันอุดม เวสฺสนฺตโร อหุ ที่พระฤษีศรมณสรรเพชญ์ สมเด็จเจ้าใจบุนย ปกฺกามิ เถ้าก็ชุลมุนไปซซ่อง ยังช้นนช่องดงดอย อันพอจุรอยตีนเดียว ก็บเหลียวหลังคืนเล่าเลอย ฯ

มหาวนวณฺณนา นิฏฺิตา

มหาพน ๘๐ พระคาถาจบเสร็จ

พระสรรเพชญ์บัณฑูร บริบูรณ์พระธรรมเท่านี้แล

แชร์ชวนกันอ่าน

แจ้งคำสะกดผิดและข้อผิดพลาด หรือคำแนะนำต่างๆ ได้ ที่นี่ค่ะ