๑๐๐. ปรึกษาเรื่องจัดหัวเมืองพันห้าทั้งหก

ฝ่ายเจ้าพระยาธรรมา ยกขึ้นไปถึงเมืองพิชัย พบท้าวคำอ่อนพาพวกเมืองหัวพันห้าทั้งหกลงมาถึงเมืองพิชัย เจ้าพระยาธรรมาเห็นว่าเป็นผู้น้อย จึ่งพาเอาตัวกลับขึ้นไปเมืองหลวงพระบาง ครั้นถึงเมืองหลวงพระบาง เจ้าพระยาธรรมาแม่ทัพ เจ้าเมืองหลวงพระบาง เจ้าอุปราช นายทัพนายกองปรึกษาพร้อมกันเห็นว่า เมืองหัวพันห้าทั้งหกเหล่านี้ แต่ก่อนเป็นเมืองขึ้นกับเมืองเวียงจันท์ เป็นหัวเมืองปลายเขตต์แดน ข้าขอบขัณฑเสมากรุงเทพพระมหานคร หาได้เป็นเมืองขึ้นเมืองออกญวนไม่ อนุเป็นกบฏต่อกรุงเทพพระมหานครหนีไปพึ่งญวน อนุเอาเมืองหัวพันห้าทั้งหกไปยกให้ขึ้นกับญวนเหมือนกับเมืองพวน ญวนจึ่งครอบงำเอาเมืองพวน เมืองหัวพันห้าทั้งหกเหล่านี้ไว้ ครั้นกองทัพยกขึ้นไปปราบปรามเมืองพวน เมืองหัวพันห้าทั้งหกกลัวกองทัพ จึ่งคิดอ่านกันกลับใจจะมาขึ้นกับเมืองหลวงพระบาง เป็นข้าขอบขัณฑเสมาตามเดิม ครั้นจะให้กองทัพยกไปตีเมืองหัวพันห้าทั้งหก บ้านเล็กเมืองน้อยเหล่านี้ก็จะยับเยินเสียเปล่า จึ่งให้เพี้ยศรีอรรคหาตพาพวกเมืองหัวพันห้าทั้งหกที่มาให้กลับไปบอกให้เจ้าเมืองกรมการผู้ใหญ่มาหาจึ่งจะรับ เพี้ยศรีอรรคหาดไปแล้วพาเจ้าเมืองเหียมกับปลัดเมืองหัวเมือง ปลัดเมืองซวน ท้าวพลเมืองชำเหนือ ท้าวเพี้ยมีชื่อจึ่งพากันลงมาหาเจ้าพระยาธรรรมาเจ้าเมืองหลวงพระบางแจ้งความว่า เจ้าเมืองท้าวเพี้ยเมืองหัวพันห้าทั้งหก ปรึกษาพร้อมกันทุกเมือง จะสวามิภักดิ์เป็นข้าขอบขัณฑเสมา จะทำราชการสนองพระเดชพระคุณขึ้นกับเมืองหลวงพระบาง เมืองชำใต้ เมืองโสย เมืองเชียงค้อ จะจัดกันให้ตามมาภายหลัง เจ้าพระยาธรรมาแม่ทัพจึ่งให้พาตัวเจ้าเมืองเหียมกับปลัดเมืองหัวเมือง ปลัดเมืองซวน ท้าวพลเมืองชำเหนือ ท้าวเพี้ยมีชื่อ ลงมาแจ้งราชการณกรุงเทพพระมหานคร จึ่งให้ถามเจ้าเมืองเหียม ปลัดเมืองหัวเมือง ปลัดเมืองซวน ท้าวพลเมืองชำเหนือ ให้การว่า แต่ก่อนเมืองหัวเมือง เมืองชำเหนือ เมืองเชียงค้อ เมืองโสย เมืองชำใต้ เมืองซวน เมืองเหียมกับหัวเมืองขึ้น ๔๑ เมือง เป็นเมืองขึ้นกับเมืองเวียงจันท์มาแต่เดิม หาได้ขึ้นกับญวนไม่ ครั้นเมื่ออนุคิดประทุษฐร้ายต่อกรุงเทพพระมหานคร สู้รบกองทัพมิได้ อนุแตกหนีไปเมืองญวน อนุจึ่งเอาเมืองหัวพันห้าทั้งหกไปยกให้ขึ้นกับเมืองญวน ญวนจึ่งแต่งขุนนางมาจัดการบ้านเมือง ให้เมืองหัวพันห้าทั้งหกขึ้นกับเมืองซือเง เมืองซือแทง เจ้าเมือง ท้าวเพี้ย พวกหัวพันห้าทั้งหกหามีที่พึ่งไม่ กลัวญวนจึ่งต้องเสียส่วยให้แก่ญวนต่อมา

เมื่อปีมะเส็งเบ็ญจศก กองทัพกรุงเทพพระมหานครยกขึ้นไปตี เมืองพวนกลัวกองทัพจะไปตีบ้านเมืองหัวพันห้าทั้งหก เจ้าเมืองท้าวเพี้ย เมืองหัวพันห้าทั้งหก คิดพร้อมกันสวามิภักดิ์กลับคืนมาเป็นข้าขอบขัณฑเสมากรุงเทพพระมหานครฝ่ายเดียว ไม่ขึ้นกับญวน จะขอทำราชการขึ้นกับเมืองหลวงพระบาง จะได้พึ่งพระบารมีพระบรมโพธิสมภารสมเด็จพระพุทธเจ้าอยู่หัว บ้านเมืองจะได้อยู่เย็นเป็นสุขสืบไปเหมือนแต่ก่อน จึ่งนำความขึ้นกราบบังคมทูลทรงทราบใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาท แล้วดำรัสว่า เมืองหัวพันห้าทั้งหกเหล่านี้ เป็นแต่ช่วงเมืองกิ่งเมืองอยู่ปลายเขตต์แดน หาได้ร่วมคิดเป็นกบฏกับอนุไม่ ไปพึ่งเมืองญวนก็เพราะอนุชักนำเอาไป บัดนี้เมืองหัวพันห้าทั้งหกไม่คิดขัดแข็ง กลัวกองทัพจะย่ำยีบ้านเมือง ปรึกษากันกลับใจมาสวามิภักดิ์เป็นข้าขอบขัณฑเสมาเหมือนแต่ก่อน อ่อนน้อมโดยดี เจ้าเมืองเหียมกับปลัดเมืองท้าวเพี้ย ก็ได้ลงมาถึงกรุงเทพพระมหานคร ได้ถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยานุสัตย์แล้ว ก็ต้องงดกองทัพซึ่งจะไปตีเมืองหัวพันห้าทั้งหกไว้ ดูใจพวกเมืองหัวพันห้าทั้งหกไปก่อน เมื่อพวกเมืองหัวพันห้าทั้งหกสวามิภักดิ์จงรักภักดีโดยสุจริต บ้านเมืองก็จะได้อยู่เย็นเป็นสุขสืบไป เมื่อพวกเมืองหัวพันห้าทั้งหกไม่มีความสัตย์สุจริตกลับขืนแข็งบ้านเมือง ไม่ทำตามอย่างธรรมเนียม เมืองหัวพันห้าทั้งหกเหล่านี้ มันก็หาพ้นมือทะแกล้วทหารกองทัพฝ่ายเราไม่ ซึ่งเมืองหัวพันห้าทั้งหกทำราชการขึ้นกับเมืองหลวงพระบางนั้น ก็ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ให้เมืองหัวพันห้าทั้งหกทำราชการขึ้นกับเมืองหลวงพระบางตามสมัคร จึ่งให้ท้าวคำอ่อน ท้าวเล็ก ท้าวพัน พาพวกหัวพันห้าทั้งหกกลับขึ้นไป มีตราบังคับขึ้นไปว่า ให้แต่งคนไปสืบสวนดูพวกเมืองหัวพันห้าทั้งหกเหล่านี้ มันแตกร้าวจากฝ่ายเราไปหลายปี เพิ่งจะกลับใจมาสวามิภักดิ์โดยกลัวกองทัพ จะเป็นการโดยสุจริตหรือจะคิดเป็นใจ ๑ ใจ ๒ ประการใดก็ยังไม่รู้ ถึงมาตรว่ามันจะสวามิภักดิ์จริง มันยังไม่สนิทกับเมืองหลวงพระบาง จึ่งให้เกณฑ์กองทัพเมืองหัวพันห้าทั้งหกมาสมทบทัพเจ้าเมืองหลวงพระบาง ไปตีเมืองพวน ถ้ามันสวามิภักดิ์โดยจริง มันก็จะยกมาตามกะเกณฑ์ไป ถ้ามันไม่ไว้ใจฝ่ายเรา กลัวว่าเราจะลวงจับเจ้าเมืองและไพร่ประกันไว้ มันจะคิดไปโดยกลัวต่าง ๆ จะไม่ยกกองทัพมาเหมือนว่ากล่าวไป ความก็จะเป็นที่สงสัยเคลือบแคลง ก็เห็นมันจะไม่สมัครโดยแท้ ให้คิดเกลี้ยกล่อมเมืองที่ยังไม่ได้มา ให้ลงไปเฝ้าให้สิ้นเชิง ถ้าการผันแปรไปอย่างใด จะได้มีตราขึ้นมาต่อภายหลัง