ตอนที่ ๒

พระราชประวัติพระบาทสมเด็จฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อก่อนเสวยราชย์

พระบาทสมเด็จฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเป็นพระราชโอรสที่ ๔ ของพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว[๒๘] พระนางเธอ พระองค์เจ้ารำเพยภมราภิรมย์ ซึ่งปรากฏพระนามโดยพระเกียรติยศต่อมาว่า สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินี เป็นสมเด็จพระบรมราชชนนี พระองค์เสด็จสมภพเมื่อ ณ วันอังคาร เดือน ๑๐ แรม ๓ ค่ำ ปีฉลู เบญจศก[๒๙] จุลศักราช ๑๒๑๕ พ.ศ. ๒๓๙๖ เทียบปฏิทินทางสุริยคติ ตรงกับวันที่ ๒๐ กันยายน คริสต์ศักราช ๑๘๕๓ พระองค์มีพระขนิษฐาร่วมสมเด็จพระบรมราชินี ๓ พระองค์ คือ

๑. สมเด็จพระเจ้าน้องนางเธอ เจ้าฟ้าจันทรมณฑล ประสูติเมื่อ ณ วันอังคารเดือน ๖ ขึ้น ๘ ค่ำ (ตรงกับวันที่ ๘ เมษายน) ปีเถาะ สัปตศก จุลศักราช ๑๒๑๗ พ.ศ. ๒๓๙๘ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๔ เมื่อ ณ วันพฤหัสบดี เดือน ๖ แรม ๑๒ ค่ำ ปีกุน เบญจศก จุลศักราช ๑๒๒๕ พ.ศ. ๒๔๐๖ มาในรัชกาลที่ ๕ เฉลิมพระนามพระอัฐิเป็น สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมหลวงวิสุทธิกระษัตริย์พระองค์ ๑

๒. สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าจาตุรนตรัศมี ประสูติเมื่อ ณ วันอังคาร เดือนยี่ แรม ๓ ค่ำ (ตรงกับวันที่ ๑๔ มกราคม) ปีมะโรง อัฐศก จุลศักราช ๑๒๑๘ พ.ศ. ๒๓๙๙ ในรัชกาลที่ ๕ เป็นสมเด็จเจ้าฟ้ากรมหลวงฯ แล้วเลื่อนเป็นสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระจักรพรรดิพงศ์ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๕ เมื่อ ณ วันพุธ เดือน ๕ ขึ้น ๑๒ ค่ำ (ตรงกับวันที่ ๑๑ เมษายน) ปีชวด โทศก จุลศักราช ๑๒๖๒ พ.ศ. ๒๔๔๓ พระองค์ ๑

๓. สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ ประสูติเมื่อ ณ วันพุธ เดือนยี่ แรม ๔ ค่ำ (ตรงกับวันที่ ๑๓ มกราคม) ปีมะแม เอกศก จุลศักราช ๑๒๒๑ พ.ศ. ๒๔๐๒ ในรัชกาลที่ ๕ เป็นสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมหลวงภาณุพันธุวงศวรเดช แล้วเลื่อนเป็นสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระภาณุพันธุวงศวรเดช ต่อมาในรัชกาลที่ ๖ เลื่อนพระเกียรติยศเป็นสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระยาภาณุพันธุวงศวรเดช ครั้นถึงรัชกาลที่ ๗ ทรงสถาปนาพระเกียรติยศเป็นสมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุขฯ พระองค์ ๑

พระตำหนักเดิมอันเป็นมงคลสถานที่พระบรมราชสมภพ และที่พระบาทสมเด็จฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จประทับอยู่ฝ่ายใน อยู่ตรงที่สร้างพระที่นั่งมูลสถานบรมอาสน์ พระที่นั่งสมมติเทวราชอุปบัติและท้องพระโรงกลางข้างหลังพระที่นั่งจักรีมหาปราสาททุกวันนี้ พระตำหนักนี้เรียกกันว่า “ตำหนักตึก” เดิมพระบาทสมเด็จฯ พระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้สร้างขึ้นถวายเป็นที่ประทับของสมเด็จพระศรีสุลาลัย พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ครั้นสมเด็จพระศรีสุลาลัยสวรรคตแล้ว จึงพระราชทานแด่พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าหญิงลม่อม อันเป็นพระขนิษฐภคินีร่วมเจ้าจอมมารดากับกรมหมื่นมาตยาพิทักษ์ เจ้าจอมมารดาเป็นพระญาติวงศ์ของสมเด็จพระศรีสุลาลัยได้ทรงบำรุงเลี้ยงพระเจ้าลูกเธอทั้ง ๒ พระองค์นั้นมาแต่ยังทรงพระเยาว์ ครั้นกรมหมื่นมาตยาพิทักษ์สิ้นพระชนม์ พระบาทสมเด็จฯ พระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดให้รับบรรดาพระโอรสธิดา ซึ่งล้วนยังทรงพระเยาว์อยู่ทั้งนั้นเข้าไป ทรงทำนุบำรุงเลี้ยงไว้ในพระบรมมหาราชวัง อยู่ที่พระตำหนักตึกกับพระองค์เล้าลม่อมโดยมาก แต่สมเด็จพระบรมราชชนนีของสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ ๕ นั่น พระเจ้าลูกเธอพระองค์เจ้าบุตรี ทรงรับทำนุบำรุงอีกชั้นหนึ่ง ด้วยพระองค์เจ้าบุตรีเป็นพระราชธิดาพระองค์น้อย ได้ทรงรับหน้าที่ราชูปัฏฐากในพระบาทสมเด็จฯ พระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว สมเด็จพระบรมราชชนนีฯจึงได้เสด็จขึ้นไปช่วยทำการอุปัฏฐากสนองพระเดชพระคุณในสมเด็จพระบรมอัยกาธิราชตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์ได้พระราชทานพระนามว่า “รำเพย” เพราะถวายอยู่งานพัด ต้องพระราชอัธยาศัยมาจนสิ้นรัชกาลที่ ๓ มาในรัชกาลที่ ๔ เมื่อได้เป็นพระนางเธอฯ พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงมีรับสั่งให้เสด็จมาประทับที่พระตำหนักตึก และต่อมาโปรดให้สร้างพระที่นั่งสีตลาภิรมย์เป็นที่เสด็จไปประทับในบริเวณพระตำหนักนั้น[๓๐] องค์ ๑

สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เป็นพระราชปิโยรสของสมเด็จพระบรมชนกนาถมาแต่ทรงพระเยาว์ โปรดให้เสด็จอยู่ใกล้ชิดติดพระองค์เสมอ ถึงแม้เวลาเสด็จประพาสหัวเมือง จะเป็นทางใกล้หรือไกลก็โปรดให้ไปโดยเสด็จทุกครั้ง พอทรงพระเจริญขึ้น ก็ได้รับหน้าที่ทรงใช้สอยการงานต่างพระเนตรพระกรรณมาจนตลอดรัชกาล ส่วนการศึกษาวิชาทั้งปวงนั้น เมื่อสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงเจริญพระชันษาสมควรแก่การศึกษาอักขรสมัยได้ทรงเล่าเรียนในสำนักพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบุตรี ซึ่งเป็นชัตติยราชนารี ทรงรอบรู้อักขรสมัยและโบราณราชประเพณีเป็นต้น และทรงศึกษาวิชาการต่าง ๆ ซึ่งนับถือกันในสมัยนั้นว่าสมควรแก่พระราชกุมารทุกอย่าง เช่น ภาษามคธ พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้พระยาปริยัติธรรมธาดา (เปี่ยม เมื่อบวชเป็นพระครูวินัยธร ฐานานุกรมในพระองค์) เวลานั้นยังเป็นหลวงราชาภิรมย์ กรมราชบัณฑิตย์เป็นพระอาจารย์ เสด็จออกไปทรงศึกษาที่หอพระมนเทียรธรรมในวัดพระศรีรัตนศาสดารามเป็นเวลา การยิงปืนไฟ ทรงศึกษาในสำนักพระยาอภัยศรเพลิง (ศรี) วิชามวยปลํ้า กระบี่กระบอง ทรงศึกษาต่อหลวงมลโยธานุโยค (รุ่ง) วิชาอัศวกรรม พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงครอบพระราชทาน แล้วโปรดให้ทรงศึกษาในสำนักหม่อมเจ้าสิงหนาทในกรมพระพิทักษเทเวศรฯ ต่อมา คชกรรม ทรงศึกษาในสำนักสมเด็จเจ้าฟ้า กรมพระบำราบปรปักษ์ (ต่อเมื่อเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติแล้ว) แต่ส่วนวิชารัฏฐาภิบาลราชประเพณีและโบราณคดีทั้งปวงนั้น พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานพระบรมราโชวาทฝึกสอนเองตลอดมา

ถึงปีระกา ตรีศก จุลศักราช ๑๒๒๓ พ.ศ. ๒๔๐๔ สมเด็จพระชนนีทรงพระประชวร สวรรคต เมื่อ ณ วันจันทร์ เดือน ๑๐ ขึ้น ๕ ค่ำ เวลานั้นสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเจริญพระชนมายุได้ ๙ พรรษา แต่นั้นพระองค์เจ้าลม่อมก็ทรงอุปการะทำนุบำรุงข้างฝ่ายในแทนสมเด็จพระชนนีสืบมา ตลอดจนถึงเวลาสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จออกไปประทับข้างฝ่ายหน้า พระองค์ก็เสด็จออกไปอยู่ด้วย

ในปีระกา ตรีศกนั้น สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเจริญพระชันษาถึงกำหนดรับพระสุพรรณบัฏ เฉลิมพระนามตามจารีตเจ้าฟ้าในโบราณราชประเพณี พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงโปรดให้ตั้งการพระราชพิธีที่พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท เมื่อ ณ วันพฤหัสบดี เดือน ๔ แรม ๕ ค่ำ มีกระบวนแห่อย่างแห่โสกันต์กระบวนใหญ่ ตั้งแต่พระราชมนเทียรข้างในออกประตูราชสำราญ เดินกระบวนตามถนนริมกำแพงพระบรมมหาราชวังมาจนประตูวิเศษไชยศรี เลี้ยวเข้าประตูพิมานไชยศรี ไปยังพระมหาปราสาท ทรงสดับพระสงฆ์สวดพระปริตร[๓๑] กระบวนแห่ครั้งนั้นปรากฏในจดหมายเหตุว่า บรรดาข้าราชการซึ่งเป็นคู่เคียงพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงเลือกสรรข้าราชการผู้ใหญ่ในตระกูล ซึ่งบรรพบุรุษได้เคยเป็นคู่เคียงครั้งพระองค์ทรงรับพระสุพรรณบัฏ เมื่อในรัชกาลที่ ๒ เท่าที่จะมีตัวอยู่ทุกตระกูล ครั้น ณ วันศุกร์ เดือน ๔ แรม ๖ คํ่า เวลาเช้าแห่เสด็จมายังพระมหาปราสาท ครั้นได้พระฤกษ์เสด็จสู่ที่สรง ทรงเครื่องแล้ว เสด็จประทับบัลลังก์ในที่มณฑลพิธี จึงพระศรีสุนทรโวหาร เจ้ากรมพระอาลักษณ์ อ่านประกาศพระบรมราชโองการ มีคำประกาศดังนี้

ศุภมัศดุ พระพุทธศาสนกาล เป็นอดีตภาคล่วงแล้ว ๒๔๐๔ พรรษา ลุศักราช ๑๒๒๓ ปัตยุบันกาลกุกุฎสังวัจฉรผคุณมาส กาลปักษ์ฉัฐยดิถีศุกรวาร บริเฉทกาลกำหนด พระบาทสมเด็จฯ พระปรเมนทรมหามงกุฎ ฯลฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชดำริว่า พระเจ้าลูกเธอเจ้าฟ้าชายพระองค์ใหญ่ เมื่อเวลาประสูติใหม่ ท่านเสนาบดีทั้งปวงได้พร้อมกันกราบทูลขอยกย่องให้เป็นพระเจ้าลูกเธอเจ้าฟ้าฯ เพื่อจะรักษาแบบอย่างบุราณราชประเพณีไว้ไม่ให้เสื่อมสูญ แต่ยังหาได้พระราชทานพระสุพรรณบัฏจารึกพระนามไม่ ครั้งนี้จึงมีพระบรมราชโองการมานพระบัณฑูรสุรสิงหนาท ดำรัสสั่งให้เลื่อนเฉลิมพระนาม พระเจ้าลูกเธอเจ้าฟ้าพระองค์ใหญ่นั้น ให้เป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอเจ้าฟ้า มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ บดินทรเทพยมหามกุฎ บุรุษยรัตนราชรริวงศ วรุตมพงศบริพัตร สิริวัฒนราชกุมาร ดังนี้ และให้เป็นเจ้าฟ้าต่างกรม มีนามกรมว่ากรมหมื่นพิฆเณศวรสุรสังกาศ ได้ทรงศักดินา ๔๐,๐๐๐ ตามพระราชกำหนดอย่างสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอเจ้าฟ้า ขออาราธนาเทพยดาผู้มีมเหศวรศักดิ์อันประเสริฐ ซึ่งสถิตดำรงอยู่ในภูมิพฤกษอากาศ กาญจนรัตนพิมานทั่วทุกแหล่งหล้าเป็นอาทิ คือ เทพอันทรงนามสยามเทวาธิราชซึ่งเป็นอธิบดีได้บริรักษ์บำรุงกรุงเทพมหานคร อมรรัตนโกสินทร มหินทรายุธยานี้ และเทพยเจ้าผู้อภิบาลรักษานพปฎลเศวตฉัตร สิริรัตนราชราไชสวริย และเทพอันรักษารัตนบัลลังก์พระที่นั่งบรมอาสน์ใหญ่น้อยในพระราชนิเวศน์บรมมหาสถานทุกตำบล ทั้งเทพยเจ้าอื่นๆ ผู้มีทิพยานุภาพมหิทธิฤทธิ์สิงสถิตในภูมิลำเนาแนวพฤกษบรรพตากาศพิมาน ทุกสถานทั่วพระราชอาณาจักรบรรดาซึ่งมีไมตรีจิตได้ผดุงบริรักษ์พระบรมราชวงศ์นี้สืบมาจนกาลบัดนี้ จงได้ทำนุบำรุงรักษาสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอพระองค์นี้ ให้ทรงเจริญพระทฤฆชนมายุ พรรณ สุข พล ปฏิภาณ สิริสวัสดิพิพัฒนมงคล เกียรติยศ อิสริยศักดิเดชานุภาพทุกประการ ทำราชการสนองพระเดชพระคุณโดยสมควรแก่ความเป็นในพระราชตระกูลอันสูงศักดิ์ในพระบรมราชวงศ์นี้ ขอให้พระเกียรติคุณอดุลยศปรากฏไปสิ้นกาลนานเทอญ

อนึ่ง เมื่อทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีพระอิสริยยศเป็นเจ้าฟ้าต่างกรมพระองค์หนึ่งแล้วดังนี้

ให้ผู้ที่ได้รับตำแหน่งทั้ง ๓ นี้ ทำราชการฉลองพระเดชพระคุณโดยผาสุกสวัสดิ์ทุกประการเทอญ

เมื่ออาลักษณ์อ่านประกาศแล้ว พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานอภิเษกด้วยน้ำพระมหาสังข์ทรงเจิม แล้วจึงพระราชทานพระสุพรรณบัฏจารึกพระนาม และพระราชทานเครื่องยศอย่างเจ้าฟ้าต่างกรมอันเป็นพระอัครราชวโรรส ครั้นเวลาบ่ายแห่มาสมโภชและรับพระราชทานของขวัญที่พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทอีกเวลา ๑ จึงเป็นเสร็จการพิธี

การพระราชพิธีพระราชทานพระสุพรรณบัฏเฉลิมพระนามเช่นนี้ ถ้าทำเต็มตำราทำพร้อมกับพิธีลงสรง ได้ทำเต็มตำราเป็นครั้งแรกในกรุงรัตนโกสินทร์นี้ในรัชกาลที่ ๒ เมื่อปีวอก พ.ศ. ๒๓๕๕ เมื่อพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระชนมายุถึงกำหนดรับพระสุพรรณบัฏเฉลิมพระนาม พระบาทสมเด็จฯ พระพุทธเลิศหล้านภาลัยทรงพระราชดำริว่า การพิธีใหญ่สำหรับราชประเพณีที่เคยทำสืบมาแต่โบราณตำรับตำราสูญหายไปเสียเมื่อครั้งเสียกรุงศรีอยุธยาเป็นอันมาก เมื่อในรัชกาลที่ ๑ พระบาทสมเด็จฯ พระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ได้โปรดให้สืบหาตำรับตำราเดิมและสอบถามผู้รู้แบบแผนการพระราชพิธีครั้งกรุงเก่า ทรงตั้งแบบแผนราชประเพณีตลอดจนพระราชกำหนดกฎหมายให้กลับมีขึ้นอย่างเดิม ส่วนการพิธีใหญ่ได้ทำให้ปรากฏเป็นแบบแล้วแต่ในรัชกาลที่ ๑ บางอย่าง เป็นต้นว่าพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ได้ทำเต็มตำราเมื่อปีมะเส็ง พ.ศ. ๒๓๒๘ พิธีอุปราชาภิเษก ได้ทำเต็มตำราเมื่อปีขาล พ.ศ. ๒๓๔๙ ครั้งพระองค์ทรงรับอุปราชาภิเษก พิธีโสกันต์เจ้าฟ้าได้ทำเต็มตำราเมื่อปีมะโรง พ.ศ. ๒๓๕๑ ครั้งโสกันต์เจ้าฟ้ากุณฑลทิพยวดี แต่พิธีลงสรงเฉลิมพระนามเจ้าฟ้า เมื่อในรัชกาลที่ ๑ ยังหาได้ทำไม่ มีพระราชประสงค์จะให้ปรากฏแบบอย่างไว้สำหรับพระนคร จึงโปรดให้ทำพิธีลงสรงเฉลิมพระนามพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเมื่อปีวอก พ.ศ. ๒๓๕๕ ได้ทำเต็มตำรามาครั้งเดียวเท่านั้น ต่อมาเมื่อพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวพระชนมายุครบกำหนดรับพระสุพรรณบัฏ ก็ไม่ได้ทำพิธีลงสรง เป็นแต่พระราชทานพระสุพรรณบัฏ ข้าพเจ้าสันนิษฐานว่าจะเป็นด้วยพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชดำริว่า พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวไม่ได้ลงสรง เมื่อในรัชกาลที่ ๒ ครั้งนี้จึงมิได้ทำพิธีลงสรง เนื่องในพิธีพระราชทานพระสุพรรณบัฏเฉลิมพระนาม

ในปีระกา พ.ศ. ๒๔๐๔ นั้น พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชดำริว่า สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวและพระเจ้าลูกเธอชายหญิงอีกหลายพระองค์ พระชันษาสมควรจะทรงเล่าเรียนความรู้ชั้นสูงขึ้นไปได้ ทรงพระราชดำริเห็นว่าความรู้ภาษาฝรั่งจะเป็นวิชาซึ่งจำเป็นสำหรับราชการบ้านเมืองต่อไปภายหน้า จึงมีรับสั่งให้สืบหาครูฝรั่งที่เมืองสิงคโปร์ ได้หญิงม่ายคนหนึ่งชื่อนางลิโอโนเวนซ์ เป็นครูสอนลูกผู้ดีอยู่ที่เมืองสิงคโปร์รับจะเข้ามาสอนภาษาอังกฤษแก่พระเจ้าลูกเธอ จึงโปรดให้ว่าจ้างเข้ามาถึงกรุงเทพฯ เมื่อปีจอ พ.ศ. ๒๔๐๕ โปรดให้นางลิโอโนเวนซ์เข้ามาสอนที่พระที่นั่งทรงธรรม ในพระบรมมหาราชวัง[๓๒] สอนเฉพาะเวลาก่อนเจ้านายเสด็จขึ้นเฝ้าฯ สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงเล่าเรียนภาษาอังกฤษในสำนักนางลิโอโนเวนซ์อยู่จนทรงผนวชเป็นสามเณร ครั้นเมื่อเสด็จออกไปอยู่ฝ่ายหน้าแล้ว พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้หมอจันดเลอเมริกันมาเป็นครู ทรงเล่าเรียนภาษาอังกฤษต่อมา[๓๓] จนสิ้นรัชกาลที่ ๔

ถึงปีฉลู พ.ศ. ๒๔๐๔ พระชันษาสมเด็จฯ พระเจ้าอยู่หัวถึงกำหนดโสกันต์ พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีรับสั่งให้จัดการพระราชพิธีโสกันต์ มีเขาไกรลาสและกระบวนแห่เต็มตำราอย่างโสกันต์เจ้าฟ้า พระสงฆ์เจริญพระพุทธมนต์ที่พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ตั้งต้น ณ วันจันทร์เดือนยี่ ขึ้น ๑๕ ค่ำ แห่เสด็จมาสดับพระพุทธมนต์ ๓ วัน ถึงวันพฤหัสบดี เดือนยี่ แรม ๓ ค่ำ เวลาเช้าโสกันต์แล้ว ไปสรง ณ สระอโนดาตที่เขาไกรลาส สรงแล้ว เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ ที่สมุหพระกลาโหม เจ้าพระยาภูธราภัย ที่สมุหนายกจูงพระกรขึ้นเขาไกรลาส พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงทำการพิธีในที่พระอิศวรโสกันต์แล้วสมโภชต่อมาอีก ๓ เวลา

การโสกันต์ใหญ่เต็มตำราที่ทำครั้งนี้ นับเป็นครั้งที่ ๔ ในกรุงรัตนโกสินทร์ คือ ครั้งที่ ๑ ทำเมื่อโสกันต์เจ้าฟ้ากุณฑลทิพยวดี ในรัชกาลที่ ๑ ครั้งที่ ๒ ทำเมื่อโสกันต์พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ในรัชกาลที่ ๒ ครั้งที่ ๓ ทำเมื่อโสกันต์พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ในรัชกาลที่ ๒ ถึงรัชกาลที่ ๓ ไม่ได้ทำเลย ครั้งนี้จึงเป็นครั้งที่ ๔

ในเวลานั้นพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ประชวรวัณโรคภายในเรื้อรังมาหลายปี พระอาการทรุดหนักลงเมื่อจวนงานโสกันต์คราวนี้ แต่แรกพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชดำริจะรองานพระราชพิธีโสกันต์ แต่พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวทูลขอให้คงงานไว้ ด้วยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเป็นหลานเธอ ซึ่งพระองค์ทรงพระเมตตามาก[๓๔] กราบทูลว่า ถ้างดงานโสกันต์ไว้ พระองค์จะมิได้มีโอกาศสมโภชด้วย เหตุนี้พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงโปรดให้คงมีงานโสกันต์ตามกำหนดฤกษ์ เมื่อถึงวันงาน พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวมีรับสั่งให้ลงมากราบทูลว่า จะเสด็จลงมาจรดพระกรรไตรประทานเอง พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงทราบอยู่ว่า พระอาการเพียบคงเสด็จมาไม่ได้ แต่ก็ต้องดำรัสสั่งให้ทอดพระราชอาสน์เตรียมไว้ด้วยเกรงพระราชหฤทัยในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว พอเสร็จงานถึงวันลอยพระเกศา เมื่อ ณ วันอาทิตย์ เดือนยี่ แรม ๖ ค่ำ พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวก็สวรรคต

การที่พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวสวรรคต เป็นหัวต่อข้อสำคัญในเรื่องพระราชประวัติของสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเมื่อก่อนเสวยราชย์ ด้วยก่อนนั้นมา พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จอยู่ในฐานเป็นรัชทายาท พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวก็ได้ทรงเตรียมการไว้อย่างนั้น เช่น โปรดให้สร้างพระราชวังนันทอุทยานก็ด้วยทรงพระราชปรารภว่า เมื่อพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงครองราชสมบัติ ถ้าพระราชโอรสธิดาของพระองค์คงประทับอยู่ที่ในพระบรมมหาราชวัง บางทีจะกีดขวาง จึงทรงกะให้สร้างตึกเป็นพระที่นั่งหมู่หนึ่งในนันทอุทยาน หมายจะพระราชทานให้เป็นที่ประทับของสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวกับสมเด็จพระกนิษฐาด้วยกันต่อไป และโปรดให้สร้างตำหนักข้างในอีกหลายหมู่ หมู่หนึ่งหมายจะพระราชทานให้เป็นที่ประทับของพระเจ้าลูกยาเธอในเจ้าจอมมารดาคนหนึ่ง ดังนี้เป็นต้น การสวรรคตของพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว เปลี่ยนฐานะของสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมาอยู่ในที่รัชทายาท ด้วยเป็นสมเด็จพระราชโอรสพระองค์ใหญ่ เพราะฉะนั้นบรรดาการที่พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงพระราชดำริเตรียมไว้แต่เดิม ต้องเปลี่ยนแปลงเป็นอย่างอื่นหมด เมื่อพิเคราะห์ดูตามทางพระราชปฏิบัติของพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวซึ่งปรากฏต่อมา ดูเหมือนครั้งนั้นความที่ทรงยินดีอันย่อมบังเกิดโดยธรรมดา ด้วยสมเด็จพระปิยราชโอรสจะเป็นรัชทายาทจะไล่เลี่ยกับพระปริวิตกที่เกิดขึ้น เพราะเหตุที่สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวยังทรงพระเยาว์ และส่วนพระองค์เองพระชันษากว่า ๖๐ ปี เข้าเขตทรงพระชราแล้ว เห็นจะทรงพระราชดำริเป็นยุติมาแต่แรกว่า ถ้าสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวจะทรงรับรัชทายาทได้โดยมั่นคง จึงจะทรงมอบเวนราชสมบัติพระราชทาน ถ้าหากจะไม่ทรงปกครองแผ่นดินได้มั่นคง อย่าให้ทรงครองราชสมบัติจะดีกว่า แต่ในเวลานั้นยังไม่จำเป็นจะต้องทรงสถาปนาตำแหน่งรัชทายาท ด้วยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวยังทรงพระเยาว์จึงเป็นแต่ทรงพระราชดำริตริตรองเตรียมการต่อมาโดยลำดับ

ถึงปีขาล พ.ศ. ๒๕๐๙ เป็นกำหนดซึ่งสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวจะทรงผนวชเป็นสามเณรตามราชประเพณี พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้จัดการตามแบบเจ้าฟ้าทรงผนวช เหมือนอย่างครั้งพระองค์ทรงผนวชเป็นสามเณรในรัชกาลที่ ๒ คือ เมื่อวันพุธ เดือน ๘ ขึ้น ๖ ค่ำ มีพระราชพิธีสมโภชที่พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย รุ่งขึ้น ณ วันพฤหัสบดี เดือน ๘ ขึ้น ๗ ค่ำ ให้ทรงพระยานมาศจากพระที่นั่งอนันตสมาคมแห่กระบวนใหญ่ ออกประตูเทวาพิทักษ์ไปทางถนนเจริญกรุง ถนนเฟื่องนคร เลี้ยวกลับทางถนนบำรุงเมือง เข้าประตูสวัสดิโสภา ประทับพลับพลาเปลื้องเครื่องหน้าวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ผลัดเครื่องทรงและทรงโปรยทานแล้ว เสด็จเข้าในพระอุโบสถทรงรับบรรพชาต่อพระเจ้าบวรวงศ์เธอ กรมหมื่นบวรรังษีสุริยพันธุ์ในที่ประชุมสงฆ์ ครั้นผนวชแล้ว เสด็จประทับอยู่ในพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดารามคืนหนึ่ง เย็นวันนั้นพระสงฆ์สวดมนต์ฉลองในที่พระอุโบสถรุ่งขึ้น ณ วันศุกร์ เดือน ๘ ขึ้น ๘ ค่ำ เลี้ยงพระแล้วจึงทรงรถพระที่นั่งกับสมเด็จพระบรมชนกนาถ มีกระบวนแห่ไปส่งเสด็จ ณ วัดบวรนิเวศฯ โปรดให้เสด็จประทับอยู่ที่พระปั้นหยาที่พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเคยเสด็จประทับอยู่เมื่อครั้งทรงผนวช ทรงรับโอวาทและเล่าเรียนพระธรรมวินัยในสำนักกรมหมื่นบวรรังษีสุริยพันธุ์ต่อมา และโปรดให้หลวงราชาภิรมย์ (ชู ซึ่งภายหลังได้เป็นพระมหาราชครูมหิธร) เป็นพระอาจารย์ หัดทำนองเทศน์มหาชาติกัณฑ์สักบรรพ ซึ่งพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชนิพนธ์ขึ้นใหม่โดยเฉพาะ ครั้นเดือน ๑๑ โปรดให้พระเจ้าลูกเธอ กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาศทำกระจาดใหญ่บูชากัณฑ์เทศน์ เหมือนอย่างครั้งพระองค์ทรงผนวชเป็นสามเณรถวายเทศน์กัณฑ์มัทรี พระบาทสมเด็จฯ พระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อยังเสด็จดำรงพระยศเป็นพระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ เชิญเสด็จไปเทศน์ที่วังและทรงทำกระจาดใหญ่ถวายบูชากัณฑ์เทศน์[๓๕] กระจาดที่กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาศทำครั้งนั้น ตั้งที่สนามชัยตรงหน้าพระที่นั่งสุทไธศวรรย์ ทำเป็นรูปเรือสำเภาโตเท่าลำสำเภาจริง ๆ จัดของไทยทำอย่างสินค้าของต่าง ๆ ซึ่งเอาออกวางขายบนปากเรือสำเภาเมื่อเข้ามาจากเมืองจีน ส่วนผลไม้และเครื่องอาหารแต่งประดับทำเป็นสัตว์น้ำอยู่ตามลูกคลื่นรอบลำสำเภา กระจาดใหญ่ครั้งนี้เป็นการครึกครื้นใหญ่โตมาก มีเทศน์มหาชาติที่พระที่นั่งทรงธรรม เมื่อเดือน ๑๑ ขึ้น ๑๔คํ่า ในปีขาลนั้น พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จประพาสหัวเมืองฝ่ายเหนือถึงเมืองพิษณุโลก โปรดให้สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเมื่อยังทรงผนวชเป็นสามเณรโดยเสด็จไปในเรือพระที่นั่งอรรคราชวรเดชด้วย เสด็จออกจากกรุงเทพฯ เมื่อวันพฤหัสบดี เดือน ๑๑ แรมค่ำ ๑ ในสมัยนั้นลำแม่น้ำทางเมืองเหนือยังกว้าง เมื่อขาขึ้นเรือพระที่นั่งอรรคราชวรเดช จักรข้าง ๒ ปล่อง เป็นเรือไฟขนาดยาว ๓๐ วา ยังเข้าปากน้ำเกยไชยขึ้นทางลำน้ำเมืองพิจิตรเก่าได้ถึงเมืองพิษณุโลก แต่ขากลับน้ำลด ต้องล่องทางคลองเรียงที่เป็นลำน้ำเมืองพิจิตรทุกวันนี้ และเมื่อขาเสด็จขึ้นไปนั้น เสด็จประทับทอดพระเนตรวัดโพธิประทับข้างในลำน้ำเมืองพิจิตรเก่า ซึ่งเป็นของพระเจ้าเสือทรงสร้างไว้แต่ครั้งกรุงศรีอยุธยา กล่าวกันว่าเพราะเสด็จสมภพที่นั่น เมื่อพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จขึ้นประพาสวัดโพธิประทับช้าง อาศัยเหตุที่สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเป็นสามเณรทรงผ้ากาสาวพัสตร์ จีงมีรับสั่งให้ทรงพระราชยานต่างพระองค์และโปรดให้ข้าราชการแห่นำตามเสด็จ เหมือนกระบวนเสด็จพระราชดำเนิน ส่วนพระองค์นั้นทรงพระราชดำเนินตามไปโดยลำพังทั้งขาขึ้นขาลง และเมื่อสมโภชพระพุทธชินราช ณ เมืองพิษณุโลกนั้น โปรดให้ทรงกำกับมหาดเล็กซึ่งเป็นพนักงานการมหรสพด้วย[๓๖] และในครั้งนั้นสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้ทรงพระราชศรัทธาสร้างวิหารพระเหลือ (หลังใหญ่) ที่ในวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ และโปรดให้ทำศิลาจารึกติดไว้ที่วิหารนั้นยังปรากฏอยู่จนทุกวันนี้ พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จประพาสหัวเมืองเหนือครั้งนั้น เสด็จกลับมาถึงกรุงเทพฯ เมื่อ ณ วันอาทิตย์ เดือน ๑๑ แรม ๑๑ ค่ำ สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงผนวชเป็นสามเณรอยู่ ๖ เดือน ถึงเดือนยี่ ปีขาลนั้นจึงได้ลาผนวช

อนึ่งในสมัยเมื่อก่อนสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงผนวชเป็นสามเณรนั้น เสด็จประทับอยู่ที่ “พระตำหนักตึก” ข้างในพระบรมมหาราชวัง เวลาเสด็จออกมาประพาสข้างหน้าประทับที่โรงช้างเผือก ซึ่งสร้างขึ้นไว้ครั้งรัชกาลที่ ๒ โรงสุดทางด้านตะวันออก[๓๗] เป็นที่ให้ข้าในกรมและผู้อื่นเฝ้าแหน ครั้งเมื่อทรงผนวชเป็นสามเณรถึงเวลาลาผนวชจะต้องเสด็จออกมาประทับอยู่ข้างหน้าตามประเพณี ก็ในสมัยนั้นพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จไปประทับอยู่ ณ พระอภิเนาวนิเวศน์ มีพระราชประสงค์จะให้สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวประทับอยู่ใกล้พระองค์เพื่อจะได้ทรงฝึกหัดราชการ จึงโปรดฯ ให้แก้ไขคลังเก่าครั้งรัชกาลที่ ๓ ที่ในสวนกุหลาบ สร้างพระตำหนักสำหรับสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวประทับเมื่อลาผนวช และโปรดให้ซื้อที่บ้านเจ้าพระยาพลเทพ (หลง) เตรียมไว้สำหรับสร้างวังสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวกับสมเด็จพระอนุชา ๒ พระองค์ด้วยอีกแห่งหนึ่ง แต่หาทันได้สร้างวังไม่ เป็นแต่โปรดให้ข้าในกรมไปปลูกเรือนรักษาอยู่[๓๘]จนตลอดรัชกาลที่ ๔

ตั้งแต่สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวลาผนวชมาประทับอยู่ที่พระตำหนักสวนกุหลาบ พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงฝึกหัดราชการกวดขันขึ้น คือนอกจากที่เสด็จไปเฝ้าและไปตามเสด็จโดยปกติ เวลากลางคืนถ้าทรงพระราชวินิจฉัยข้อราชการ หรือทรงประพฤติพระราชกรณีย์โดยลำพัง ก็มีรับสั่งให้หาสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเข้าไปอยู่ปฏิบัติประจำพระองค์ ให้ทรงฟังพระบรมราโชวาท และพระบรมราชาธิบายในราชการและราชประเพณีต่างๆ เสมอ เฝ้าอยู่จนราวเที่ยงคืนบ้าง บางทีก็ดึกกว่านั้นจึงได้เสด็จกลับออกมายังพระตำหนัก นอกจากนั้นมักโปรดให้เป็นผู้เชิญกระแสรับสั่งแจ้งพระราชประสงค์หรือทรงหารือข้อราชการไปยังเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ เวลาเช้าต้องเสด็จข้ามไปบ้านเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์เนืองๆ

ถึงปีเถาะ พ.ศ. ๒๔๑๐ เมื่อพระราชทานเพลิงศพพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวแล้ว โปรดให้เลื่อนกรมเจ้านายเนื่องในเหตุที่พระมหาอุปราชสวรรคตตามราชประเพณีเคยมีมาแต่รัชกาลที่ ๓ เจ้านายซึ่งโปรดให้เลื่อนกรมครั้งนั้น คือสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ามหามาลา เป็นกรมขุนบำราบปรปักษ์พระองค์ ๑ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นวรจักรธรานุภาพ กับพระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นราชสีหวิกรม เป็นกรมขุน คงพระนามเดิม และโปรดให้สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงเลื่อนพระยศเป็น กรมขุนด้วย รวมเป็น ๔ พระองค์ด้วยกัน ครั้งนั้นมีพระราชดำรัสว่า พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท ก็มีความชอบสมควรจะได้เลื่อนกรม แต่ตามราชประเพณี พระเจ้าน้องยาเธอจะทรงกรมได้เพียงชั้นกรมหลวง เป็นสูงสุด จึงมิได้โปรดให้เลื่อนกรมหลวงวงศาธิราชสนิทด้วย[๓๙] ส่วนสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวนั้น พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงเปลี่ยนพระนามกรมเป็นกรมขุนพินิตประชานาถ ด้วยทรงพระราชดำริว่า พระนาม กรม กรมมเหศวรศิววิลาศ กรมวิษณุนาถนิภาธร พระชันษาไม่ยั่งยืน จะเป็นด้วยพ้องกับนามพระเป็นเจ้าในไสยศาสตร์จึงทรงเปลี่ยนพระนามกรมพิฆเณศวรสุรสังกาศนั้นเสีย ให้มีการพระราชพิธีทรงรับพระสุพรรณบัฏกรมขุนที่พระตำหนักสวนกุหลาบเมื่อวันอาทิตย์ เดือน ๔ แรม ๗ ค่ำ มีคำประกาศพระบรมราชโองการ ดังนี้

ศุภมัศดุ พระพุทธศาสนกาล เป็นอดีตภาคล่วงแล้ว ๒๔๑๐ พรรษา ลุศักราช ๑๒๒๙ ปัตยุบันกาล สสสังวัจฉรผคุณมาสกาฬปักษ์ สัตมีดิถีรวิวาร บริเฉทกาลกำหนด

พระบาทสมเด็จฯ พระปรเมนทรมหามงกุฎ ฯลฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชดำริว่า พระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าชายพระองค์ใหญ่ เมื่อเวลาประสูติใหม่ ท่านเสนาบดีทั้งปวงได้พร้อมกันกราบทูลขอยกย่องให้เป็นพระเจ้าลูกยาเธอเจ้าฟ้า เพื่อจะรักษาแบบอย่างโบราณราชประเพณีไว้ไม่ให้เสื่อมสูญ เพราะฉะนั้นเมื่อปีระกา นักษัตรตรีศก ได้พระราชทานพระสุพรรณบัฏจารึกเฉลิมพระนามสมญาว่า สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอเจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ บดินทรเทพยมหามงกุฎ บุรุษยรัตนราชรวิวงศ์ วรุตมพงศบริพัตร สิริวัฒนราชวโรรส ดังนี้ และให้เป็นเจ้าฟ้าต่างกรม มีพระนามกรมว่า เจ้าฟ้าฯ กรมหมื่นพิฆเณศวร สุรสังกาศ ได้ทรงศักดินา ๔๐,๐๐๐ ตามพระราชกำหนดอย่างสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอเจ้าฟ้า บัดนี้สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอเจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ ฯลฯ สิริวัฒนราชวโรรสนั้นทรงพระเจริญวัฒนาการขึ้นได้ราชการต่าง ๆ หลายอย่าง พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงพระราชดำริพร้อมกับดำริความคิดพระราชวงศานุวงศ์ และท่านเสนาบดีเห็นพร้อมกันให้เลื่อนพระนามกรม เป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าฯ กรมขุน สูงกว่าแต่ก่อน บัดนี้จีงมีพระบรมราชโองการมานพระบัณฑูรสุรสิงหนาทดำรัสสั่งให้เลื่อนพระนามกรม สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ บดินทรเทพยมหามงกุฎ บุรุษยรัตนราชรวิวงศ์ วรุตมพงศบริพัตร สิริวัฒนาราชวโรรส ซึ่งแต่ก่อนทรงพระกรุณาโปรดให้เป็นเจ้าฟ้าฯ กรมหมื่นพิฆเณศวรสุรสังกาศนั้นให้เลื่อนขึ้นเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้าฯ กรมขุนพินิตประชานาถ ทรงศักดินา ๔๐,๐๐๐ ตามพระราชกำหนดอย่างสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอเจ้าฟ้าต่างกรม

ขออาราธนาเทพยดาผู้มีมเหศวรศักดิ์อันประเสริฐ ซึ่งสถิตดำรงอยู่ในภูมิพฤกษอากาศกาญจนรัตนพิมานทั่วทุกแหล่งหล้าเป็นอาทิ คือ เทพอันทรงนามสยามเทวาธิราช ซึ่งเป็นอธิบดีได้บริรักษ์บำรุง กรุงเทพมหานคร อมรรัตนโกสินทร มหินทรายุธยานี้ และเทพยเจ้าผู้อภิบาลรักษานพปฎลมหาเศวตฉัตร สิริรัตนราชัยสวริย และเทพอันรักษารัตนบัลลังก์พระที่นั่งบรมราชอาสน์ใหญ่น้อยในพระราชนิเวศน์ บรมมหาสถานทุกตำบล ทั้งเทพยเจ้าอื่นๆ ผู้มีทิพยานุภาพมหิทธิฤทธิศักดิ์สิทธิ์ สิงสถิตในภูมิลำเนาแนวพฤกษบรรพตากาศพิมาน ทุกสถานทั่วพระราชอาณาจักร บรรดาซึ่งมีไมตรีจิตได้ผดุงบริรักษ์ พระบรมราชวงศ์นี้สืบมาจนกาลบัดนี้ จงได้ทำนุบำรุงรักษาสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอพระองค์นี้ ให้ทรงพระเจริญทฤฆชนมายุ พรรณ สุข พล ปฏิภาณ สิริสวัสดีพิพัฒนมงคล เกียรติยศ อิสริยยศศักดิ์เดชานุภาพทุกประการ ทำราชการฉลองพระเดชพระคุณโดยสมควรแก่ความเป็นในพระราชตระกูลอันสูงศักดิ์ในพระบรมราชวงศ์นี้ขอให้พระเกียรติคุณอดุลยยศปรากฏไปสิ้นกาลนาน เทอญ

อนึ่ง เมื่อทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีพระอิสริยยศเป็นเจ้าฟ้าต่างกรมพระองค์หนึ่งแล้วดังนี้

ให้ผู้ที่ได้รับตำแหน่งทั้ง ๓ นายนั้น ทำราชการฉลองพระเดชพระคุณ โดยผาสุกสวัสดิ์ทุกประการเทอญ[๔๐]

มีเรื่องเนื่องในการเลื่อนกรมครั้งนี้[๔๑] ปรากฏว่า วันเมื่อพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวดำรัสสั่งนั้น เสด็จประทับที่ในพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เมื่อมีพระราชดำรัสสั่งให้เตรียมการเลื่อนกรมแล้ว มีรับสั่งให้หาเจ้านายทั้ง ๔ พระองค์นั้นเข้าไปเฝ้ายังที่รโหฐานตรงหน้าพระลงมา มีพระราชดำรัสว่าจะให้ปฏิญาณเฉพาะพระพักตร์พระมหามณีรัตนปฏิมากร ว่าเจ้านายซึ่งจะเป็นกรมขุน ๔ องค์นี้ ถ้าใครได้ครองราชสมบัติต่อไป ไมทรงรังเกียจเลย เจ้านายทั้ง ๓ พระองค์ต่างถวายปฏิญาณแล้วกราบทูลว่า มิได้ทรงคิดมักใหญ่ใฝ่สูง ตั้งพระราชหฤทัยแต่จะสนองพระเดชพระคุณช่วยทำนุบำรุงสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอให้ได้รับราชสมบัติสืบไป ดังนี้

เมื่อเลื่อนกรมแล้ว พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงรับตำแหน่งมีหน้าที่ในราชการแผ่นดินต่อมา คือ ทรงบัญชาการกรมมหาดเล็ก เหมือนอย่างพระบาทสมเด็จฯ พระพุทธเลิศหล้านภาลัยได้โปรดให้พระองค์เองเมื่อยังเป็นสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอฯ ทรงบัญชาการกรม ๑ ทรงบัญชาการกรมทหารบกวังหน้า ซึ่งมาสมทบรับราชการวังหลวงตามประเพณีตั้งแต่พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวสวรรคต[๔๒] กรม ๑ และแต่ก่อนได้โปรดให้พระเจ้าลูกยาเธอ กรมหมื่นมเหศวร ศิววิลาศทรงบัญชาการกรมล้อมพระราชวัง กับกรมพระคลังมหาสมบัติ ครั้นกรมหมื่นมเหศวรศิววิลาศสิ้นพระชนม์ จึงโปรดให้สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงบัญชาการ ๒ กรมนั้นด้วย อนึ่ง เมื่อปีขาล พ.ศ. ๒๔๐๙ นั้น พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้โปรดให้ลงมือสร้างพระราชวังสราญรมย์ขึ้นที่ใกล้พระบรมมหาราชวังทางด้านตะวันออกอีกแห่งหนึ่ง ด้วยตั้งพระราชหฤทัยว่า เมื่อสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวสมบูรณ์พระชันษา พอเสร็จกิจทรงผนวชเป็นภิกษุภาวะแล้ว จะทรงมอบเวนราชสมบัติพระราชทาน ส่วนพระองค์เองนั้นจะเสด็จออกเป็น “พระเจ้าหลวง”[๔๓] และออกไปประทับอยู่ที่พระราชวังสราญรมย์ ทรงช่วยแนะนำกำกับราชการต่อไปจนตลอดพระชนมายุ แต่กระแสพระราชดำริข้อนี้หาได้ทรงเปิดเผยไม่ ถึงกระนั้นก็ทราบกันอยู่ในบรรดาผู้ที่ทรงไว้วางพระราชหฤทัย แต่มาถึงสมัยนี้ การที่สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวจะได้เป็นรัชทายาท ย่อมเป็นที่เข้าใจและเป็นที่นิยมของคนทั้งหลายโดยมาก ตลอดจนชาวต่างประเทศ เป็นแต่มีบางคนคิดวิตก ด้วยเห็นว่าเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์มีอำนาจมากยิ่งกว่าใครๆในแผ่นดิน เว้นแต่พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระองค์เดียว เกรงว่าจะไม่ซื่อตรงต่อสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ความวิตกเช่นว่ามานี้มีเรื่องจะยกมาแสดงพอเป็นอุทาหรณ์[๔๔] ดังในเวลาเมื่อพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงประชวรหนักอยู่นั้น วันหนึ่งพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จขึ้นไปเยี่ยม พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชดำรัสว่า ใคร่จะกราบบังคมทูลความลับสักเรื่องหนึ่ง แล้วตรัสขับบรรดาผู้ที่เฝ้าแหนอยู่ในที่นั้นให้ลงมาเสียจากพระที่นั่งอิศเรศร์ราชานุสรณ์ ให้อยู่แต่สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเป็นผู้เชิญพระแสงของสมเด็จพระบรมชนกนาถพระองค์ ๑ กับกลีบจอมมารดาซึ่งเป็นผู้พยาบาล และเป็นที่ไว้วางพระราชหฤทัยของพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวอีกคนหนึ่ง เมื่อเป็นที่รโหฐานแล้ว พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวกราบบังคมทูลว่าพระองค์ก็จะไม่ดำรงพระชนม์อยู่ไปได้กี่วันแล้ว จะขอถวายปฏิญาณว่าการที่ได้ทรงสะสมกำลังทหารและเครื่องศัสตราวุธ ยุทธภัณฑ์ไว้เป็นอันมากนั้น จะคิดร้ายต่อใต้ฝ่าละอองธุลีพระบาทอย่าง ๑อย่างใดไม่มีเลย แต่ไม่ไว้ใจเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ เกรงว่าถ้าพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคตลงเมื่อใด เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์จะกำเริบขึ้นจึงได้เตรียมกำลังไว้ป้องกันพระองค์ เมื่อพระองค์สวรรคตแล้ว ขอให้พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงระวังต่อไปให้จงดี ดังนี้ พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวก็พระราชทานปฏิญาณว่า มิได้เคยทรงระแวงสงสัยในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ว่าจะทรงคิดร้ายต่อพระองค์ แต่เรื่องเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์นั้น หาได้มีพระราชดำรัสตอบประการใดไม่ นอกจากเรื่องนี้ยังมีข้าราชการในพระราชสำนักหลายคน ซึ่งไม่ไว้ใจเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ คิดเข้ากันเป็นพวก นัยว่าเพื่อจะป้องกันสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว[๔๕] แต่พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวไม่ทรงส่งเสริมพวกนี้ อันความที่เกิดมีผู้ไม่ไว้ใจเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ครั้งนั้นจนถึงชาวต่างประเทศก็ทราบ เซอร์แฮรีออด เจ้าเมืองสิงคโปร์เข้ามาเฝ้าพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อเสด็จไปทอดพระเนตรสุริยยุปราคาที่ตำบลหว้ากอ ได้มารู้จักสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวและทราบความเรื่องที่จะทรงรับรัชทายาท กล่าวไว้ในจดหมายเหตุ[๔๖] ดังนี้

สมเด็จเจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์ พระชันษาราวสัก ๑๕ ปี เป็นที่สงสัยกันว่า เจ้าฟ้าพระองค์นี้จะเป็นรัชทายาทสืบพระวงศ์ เพราะในเวลานี้ไม่มีพระมหาอุปราช แต่ไม่เป็นการแน่ทีเดียวที่เจ้าฟ้าพระองค์นี้จะได้ราชสมบัติ ด้วยตามประเพณีไทยถึงการรับราชสมบัติย่อมสืบต่ออยู่ในพระราชวงศ์อันเดียวกัน ราชสมบัติไม่ได้แก่พระราชโอรสพระองค์ใหญ่ของพระเจ้าแผ่นดินเป็นแน่นอน มีตัวอย่างเช่นครั้งพระเจ้าแผ่นดินพระองค์ก่อน (คือพระบาทสมเด็จฯ พระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว) มีพระราชประสงค์จะให้พระเจ้าลูกเธอได้รับราชสมบัติ[๔๗] แต่ตระกูลใหญ่ของผู้สำเร็จราชการทั้งสอง (หมายความว่าพวกสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยุรวงศ์และสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิชัยญาติ) ไม่เห็นชอบตามพระราชประสงค์ ไม่ยกพระเจ้าลูกเธอของพระเจ้าแผ่นดินพระองค์ก่อนขึ้น พร้อมกันถวายราชสมบัติแก่พระเจ้าแผ่นดินพระองค์นี้ (คือพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว) ผู้เป็นรัชทายาทที่แท้แห่งสมเด็จพระบรมชนกนาถ ก็ทำได้โดยปราศจากเหตุการณ์ (สังเกตดู) สมเด็จเจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ์พระองค์นี้ฉลาดหลักแหลม ถ้าคิดดูโดยพระชนมายุเพียงเท่านั้น พระรูปอยู่ข้างสูง และพระกิริยาอัธยาศัยก็เป็นผู้ใหญ่

ฝ่ายฝรั่งเศสก็เห็นจะเข้าใจอย่างเดียวกัน พระเจ้าเอมปเรอนโปเลียน ที่ ๓ จึงถือเอาเป็นโอกาศที่จะบำรุงทางพระราชไมตรีให้สนิทยิ่งขึ้น ให้สร้างพระแสงกระบี่ขึ้น ๒ องค์ ส่งมาถวายเมื่อปีเถาะ พ.ศ. ๒๔๑๐ พระแสงกระบี่องค์ใหญ่จารึกอักษรว่า “ของเอมปเรอฯ ฝรั่งเศสถวายพระเจ้าแผ่นดินสยาม” พระแสงกระบี่องค์น้อยจารึกอักษรย่อว่า “ของพระยุพราชกุมารฝรั่งเศสถวายพระยุพราชกุมารสยาม” ดังนี้[๔๘] และต่อมาในปีเถาะนั้นเอมปเรอนโปเลียน ที่ ๓ ทรงทั้งให้มองสิเออแบลกัวต์เป็นราชทูตพิเศษ เข้ามาแลกเปลี่ยนหนังสือสัญญา ซึ่งพระยาสุรวงศวัยวัฒน์ได้ไปทำที่นครปารีสเมื่อราชทูตเข้าเฝ้าพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว บอกกรมท่าว่าจะขอไปเฝ้าสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว แทนที่ทูตเคยเฝ้าพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวมาแต่หนหลัง ก็โปรดให้เฝ้าตามประสงค์ จึงเกิดปัญหาเรื่องที่สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวจะเสด็จลงไปเยี่ยมตอบ พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้เสด็จลงไปด้วยกันกับกรมหมื่นบวรวิชัยชาญ[๔๙] ครั้นเมื่อเสด็จการเยี่ยมตอบแล้ว ราชทูตฝรั่งเศสมาพูดกับเสนาบดีว่า มีความเสียดายที่รู้ตัวเร็วไป ไม่มีเวลาพอจะจัดการรับเสด็จพระเจ้าอยู่หัวให้สมแก่พระเกียรติยศ ขอเชิญเสด็จไปทอดพระเนตรเรือรบแต่พระองค์เดียวอีกครั้งหนึ่ง พอจะได้มีโอกาศจัดการรับเสด็จ พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวก็พระราชทานพระบรมราชานุญาตตามประสงค์ สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จลงไปครั้งหลัง เมื่อ ณ วันพุธ เดือนอ้าย ขึ้นค่ำ ๑ราชทูตฝรั่งเศสจัดการรับเสด็จอย่างเต็มยศใหญ่ ชักธงบริวาร และให้ทหารขึ้นยืนประจำเสาเรือรบ แล้วยิงปืนสลุตตามพระเกียรติยศรัชทายาททุกประการอาศัยเหตุที่ราชทูตฝรั่งเศสแสดงความเคารพโดยพิเศษครั้งนี้ พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงโปรดให้สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวลงพระนามและประทับพระลัญจกร[๕๐]ในหนังสือสำคัญสำหรับการแลกเปลี่ยนสัญญากับกรมหลวงวงศาธิราชสนิท สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมขุนบำราบปรปักษ์ เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์และเจ้าพระยาภูธราภัย

ตามเรื่องพระราชประวัติที่แสดงมา พึงเห็นได้ว่าพระบารมีของสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเจริญขึ้นตามทางพระราชประสงค์แห่งสมเด็จพระบรมชนกนาถเป็นอันดับมา จนไม่มีผู้ใดที่จะคิดเห็นว่าผู้อื่นจะเป็นรัชทายาท ถึงกระนั้นก็ดี พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวก็มิได้สิ้นทรงพระปริวิตก เพราะเหตุซึ่งต้องทรงพระปริวิตกมีอยู่ คือ ถ้าหากพระองค์สวรรคตลงก่อนสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมีพระชันษาสมบูรณ์ ถึงจะได้ทรงรับรัชทายาท ก็จะต้องมีผู้อื่นว่าราชการแผ่นดินแทนพระองค์ การอันนี้ยังมิได้เคยมีแบบอย่างในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ ที่ปรากฏในเรื่องพระราชพงศาวดารครั้งกรงศรีอยุธยา เคยมีพระเจ้าแผ่นดินทรงพระเยาว์ ต้องมีผู้ว่าราชการแทน ๕ ครั้ง พระเจ้าแผ่นดินก็ถูกปลงพระชนม์บ้าง ถูกกำจัดจากราชสมบัติบ้าง ไม่เคยอยู่ได้ยั่งยืนเลยสักพระองค์เดียว พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ไม่ทรงประมาทต่อเหตุการณ์ ได้ทรงพระราชดำริป้องกันด้วยพระบรมราโชบายอันสุขุมคัมภีรภาพ ด้วยครั้งนั้นรู้กันอยู่เป็นแน่ว่า ถ้าหากพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวสวรรคตลงในเวลาสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวยังหย่อนพระชันษา มีเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์คนเดียวที่สามารถจะเป็นผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน เพราะเหตุนี้ถึงมีใครๆ กราบบังคมทูลฯ แสดงความรังเกียจก็ไม่ทรงนำพา กลับทรงปรึกษาหารือกับเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ตามตรง ให้ช่วยคิดอ่านรักษาความเป็นอิสระของประเทศ ในเมื่อเหตุการณ์เช่นนั้นหากจะมีขึ้น และได้ทรงทราบความคิดของเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์อยู่แล้วทุกประการ[๕๑] เพราะฉะนั้นเมื่อใกล้จะเสด็จสวรรคต บางคราวพระราชหฤทัยหวนห่วงสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวขึ้นมา เกิดเคลือบแคลงก็ดำรัสถามว่า ยังเสด็จดำรงพระชนม์อยู่หรือ ครั้นทรงทราบว่ายังเสด็จอยู่ ก็ห่วงต่อไปถึงการที่จะทรงรับรัชทายาท เกรงจะไม่มั่นคง ดังมีพระราชดำรัสแก่พระยาสุรวงศวัยวัฒน์ ในที่สุดจึงพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้พระราชวงศ์และเสนาบดีปรึกษาพร้อมกันแล้วแต่จะเลือกเจ้านายพระองค์ใดให้รับราชสมบัติ เมื่อคิดวินิจฉัยดูว่าเหตุใดจึงโปรดให้เลือกรัชทายาท และมิได้ทรงมอบเวนราชสมบัติแก่สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เห็นว่าน่าจะเป็นด้วยทรงพระราชดำริเป็น ๒ ประการ คือ ประการที่ ๑ ทรงพระราชดำริว่าความมั่นคงของประเทศสยามสำคัญยิ่งกว่าเพียงพระองค์จะได้ความพอพระราชหฤทัยเพราะพระราชปิโยรสได้รับรัชทายาท ประการที่ ๒ ถ้าหากให้พระราชวงศ์กับเสนาบดีพร้อมใจกันถวายราชสมบัติแก่สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว (ซึ่งน่าจะทรงเชื่ออยู่ว่า คงจะเป็นอย่างนั้นยิ่งกว่าอย่างอื่น) ทั้งพระราชวงศ์และเสนาบดีมีเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์โดยเฉพาะ จะได้รู้สึกเป็นหน้าที่และความรับผิดชอบที่จะต้องช่วยกันอุปถัมภ์บำรุงสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวโดยเต็มกำลัง เพราะได้พร้อมกันเลือกสรรเองดังนี้ และการที่พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้เลือกรัชทายาทนั้นก็ไม่ผิดราชประเพณีซึ่งเคยมีมาตั้งแต่เมื่อจะสิ้นรัชกาลที่ ๒ พระบาทสมเด็จฯ พระพุทธเลิศหล้านภาลัยมีพระอาการประชวรไม่สามารถจะตรัสสั่งมอบเวนราชสมบัติ พระราชวงศ์กับเสนาบดีก็ได้ปรึกษาพร้อมกันถวายราชสมบัติแก่พระบาทสมเด็จฯ พระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวมาครั้งหนึ่ง มาถึงเมื่อพระบาทสมเด็จฯ พระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงประชวรใกล้จะเสด็จสวรรคต มีรับสั่งเวนคืนราชสมบัติแก่พระราชวงศ์และเสนาบดี แล้วแต่จะพร้อมกันถวายแก่พระราชวงศ์พระองค์ใด เมื่อพระองค์เสด็จสวรรคต พระราชวงศ์กับเสนาบดีจึงได้ปรึกษาพร้อมกัน ถวายราชสมบัติแก่พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว กับพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวทั้งสองพระองค์[๕๒] นับเป็นครั้งที่ ๒ จึงทรงพระราชดำริเห็นว่าไม่เป็นการแปลกประหลาดหรือฝ่าฝืนราชประเพณีอย่าง ๑อย่างใด

เมื่อสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จประทับที่พระตำหนักสวนกุหลาบนั้น มีแพเป็นที่เสด็จประพาส[๕๓] จอดไว้ที่ข้างใต้ท่าราชวรดิตถ์หลังหนึ่ง ด้วยในสมัยนั้นที่สโมสรของผู้ดี ยังอยู่ทางแม่น้ำตามแบบโบราณ ผู้มีบรรดาศักดิ์มักมีแพเป็นที่พักและเป็นที่พบปะมิตรสหาย ชอบไปมาเที่ยวเตร่กันโดยทางเรือเป็นพื้น แต่ที่พระตำหนักสวนกุหลาบในสมัยนั้นก็เป็นที่ประชุมของเจ้านายและข้าราชการชั้นหนุ่มๆ คล้ายกับเป็นสโมสรสถานอันหนึ่ง ด้วยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมีพระราชอัธยาศัยโอบอ้อมอารี และโปรดการสมาคมกับผู้อื่นมาตั้งแต่สมัยนั้นแล้ว บรรดาพระเจ้าลูกเธอในพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวซึ่งประสูติภายหลังสมเด็จพระบรมชนกนาถเสวยราชย์ ล้วนเคยรักใคร่นับถือสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเป็นหัวหน้ามาตั้งแต่ทรงจำความได้ทุกพระองค์ ต่างก็ติดตามออกไปเฝ้าแหน เล่นหัวและโดยเสด็จประพาสไม่ขาด[๕๔] ส่วนเจ้านายชั้นผู้ใหญ่ เช่น สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมขุนบำราบปรปักษ์เป็นต้น ในเวลานั้นยังไม่ทรงพระชรา มักพอพระหฤทัยหาของซึ่งชอบเล่นกันในสมัยนั้น เช่นกล้องเมียซ่อมเป็นต้น ก็มักพากันเสด็จไปทรงสนทนาที่สวนกุหลาบ ด้วยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวก็ทรงเล่นของเหล่านั้นเหมือนกัน แม้หม่อมเจ้าทั้งชั้นผู้ใหญ่และชั้นที่ยังเยาว์ก็มีไปเฝ้าไม่ขาด แต่ข้าราชการที่หมั่นไปสวนกุหลาบนั้นมักเป็นพวกชั้นหนุ่ม ๆ และเป็นข้าราชการในพระราชสำนักเป็นพื้น

เมื่อสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จอยู่พระตำหนักสวนกุหลาบ มีพระธิดากับหม่อมราชวงศ์แข (คือ พระองค์เจ้าผ่อง) พระองค์ ๑ ประสูติที่วังเดิมของกรมหมื่นมาตยาพิทักษ์[๕๕] เมื่อวันพฤหัสบดี เดือนอ้าย แรม ๘ ค่ำ ปีเถาะ พ.ศ. ๒๔๑๐ และทรงพอพระหฤทัยในคุณแพ ธิดาพระยาสุรวงศวัยวัฒน์[๕๖]

พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชดำรัสขอต่อเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์[๕๗] และพระราชทานเป็นอัครบริจาริกา มีพระธิดาแต่ในรัชกาลที่ ๔ พระองค์ ๑ (คือ พระองค์เจ้าหญิงศรีวิลัยลักษณ์ ซึ่งภายหลังทรงสถาปนาเป็นกรมขุนสุพรรณภาควดี) ประสูติที่พระราชวังนันทอุทยาน ซึ่งพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานแด่สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเมื่อทรงสร้างพระราชวังสราญรมย์นั้น เมื่อ ณ วันศุกร์ เดือน ๙ ขึ้น ๕ ค่ำ ปีมะโรง พ.ศ. ๒๔๐๐ ในสมัยนั้นยังทรงดำรงพระยศเป็นหม่อมเจ้าทั้ง ๒ พระองค์