บทนำเรื่อง

สุภาษิตสอนสตรีนี้เดิมเรียกกันว่า “สุภาษิตสอนหญิง” หรือ “สุภาษิตไทย” สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงอธิบายไว้ว่า “สุนทรภู่เห็นจะแต่งเมื่อราวระหว่างปี พ.ศ. ๒๓๘๐ – ๒๓๘๓ ในเวลาเมื่อกลับสึกออกมาเป็นคฤหัสถ์ แล้วต้องตกยากจนถึงลอยเรืออยู่ พิเคราะห์ตามสำนวนดูเหมือนหนังสือเรื่องนี้สุนทรภู่จะแต่งขายเป็นสุภาษิตสอนสตรีสามัญทั่วไป ความไม่บ่งว่าแต่งให้ผู้หนึ่งผู้ใดโดยเฉพาะ ต้นฉบับเดิมที่หอพระสมุดฯ ได้มาเรียกว่า สุภาษิตไทย เป็นคำสมมติของผู้อื่น ดูเหมือนผู้สมมติจะไม่รู้ว่าเป็นกลอนของสุนทรภู่ด้วยซ้ำไป ถ้อยคำในต้นฉบับก็วิปลาสคลาดเคลื่อน ต้องซ่อมแซมในหอพระสมุดฯ หลายแห่ง แต่นับว่าแต่งดีน่าอ่าน”[๑]

สุภาษิตสอนสตรีแต่งด้วยกลอนสุภาพ จำนวน ๒๐๑ บท ปรากฏนามผู้แต่งว่าชื่อ “ภู่” จึงสันนิษฐานว่าสุนทรภู่เป็นผู้แต่ง และปัจจุบันมีนักวิชาการบางกลุ่มได้ศึกษาและตั้งข้อสังเกตว่า สุนทรภู่มิใช่ผู้แต่งสุภาษิตสอนหญิง เพียงแต่ผู้แต่งชื่อ “ภู่” เช่นเดียวกันและเป็นกวีในสมัยรัชกาลที่ ๕ ซึ่งมีชื่อเสียงในการแต่งนิทานชาดกคำกลอนเรื่องนกกระจาบ จึงเรียกกันทั่วไปว่า นายภู่นกกระจาบ

สุภาษิตสอนสตรี เริ่มต้นด้วยบทประณามพจน์นมัสการพระพุทธเจ้าในการแต่ง และบอกนามของกวีว่าชื่อ “ภู่” และกล่าวถึงจุดมุ่งหมายไว้ชัดเจนว่าแต่งเพื่อสอนสตรีสามัญทั่วไปความว่า

เนื้อหาของสุภาษิตสอนสตรีเป็นหลักประพฤติปฏิบัติของสตรีตามค่านิยมของสังคมไทย เป็นคำสอนที่ใช้ได้กับสตรีทุกชนชั้น มีทั้งข้อห้าม ข้อที่ควรปฏิบัติ ทั้งในเรื่องของการวางตัว กิริยามารยาท การพูดจา การแต่งกาย การเลือกคู่ครอง การปรนนิบัติ ความซื่อสัตย์ต่อสามี การดูแลบ้านเรือน ความมัธยัสถ์ เป็นต้น และต่อจากนั้นสุนทรภู่ยังกล่าวถึงลักษณะที่ไม่พึงประสงค์ของผู้หญิงแบบต่าง ๆ เช่น ละทิ้งพ่อแม่ ชอบแต่งตัว ติดการพนัน สูบฝิ่นกินเหล้า หญิงสองใจ เป็นต้น หญิงเหล่านี้ชีวิตมีแต่จะประสบความหายนะ ซึ่งคำสอนต่างๆ สามารถนำมาใช้เป็นหลักปฏิบัติได้เป็นอย่างดีสำหรับสังคมไทยในปัจจุบัน ดังตัวอย่าง เรื่องของความประหยัดมัธยัสถ์และความกตัญญู ความว่า

กล่าวถึงความสำคัญของคำพูดว่า

การสอนให้สตรีรู้จักนวลสงวนตัว เป็นการอบรมสั่งสอนให้สตรีพึงปฏิบัติในการครองตนให้เป็นศรีแก่วงศ์ตระกูล ให้เห็นคุณค่าความสำคัญของความสาวว่า

หรือ

ผู้ประพันธ์ยังสอนให้สตรีมีความซื่อสัตย์ต่อสามีเสมือนนางสีดาซื่อสัตย์ต่อพระราม หมั่นปรนนิบัติให้สามีรักและไว้วางใจ หรือเมื่อสามีโกรธ ภรรยาต้องระงับอารมณ์ไว้ไม่เถียงหรือทะเลาะ เรื่องในบ้านไม่นำไปเล่าให้ผู้อื่นฟัง ไม่ทำเรื่องชั่ว หากสตรีใดกระทำได้เช่นนี้จะได้รับยกย่องว่าเป็นสตรีที่มีปัญญา ดังตัวอย่างเช่น

หรือ

และ

ตอนท้ายของสุภาษิตเรื่องนี้ระบุว่านำมาจากตัวอย่างที่พบเห็นได้ในชีวิตประจำวัน และจะเป็นประโยชน์สำหรับสตรีในการนำคำสอนเหล่านี้ไปใช้เพื่อเสริมคุณค่า ความดีงามของตน

สุภาษิตสอนสตรีให้ความรู้และเป็นหลักประพฤติปฏิบัติที่เป็นประโยชน์ต่อการดำเนินชีวิตของสตรีตามวัฒนธรรมไทยดั้งเดิม เป็นคำสอนเพื่อให้สตรีรู้จักวางตนอย่างเหมาะสม สอนให้รู้จักปฏิบัติต่อบิดามารดา และสามีอย่างถูกต้อง สอนให้รู้ว่าสิ่งใดควรทำหรือไม่ควรทำ ทั้งยังยกตัวอย่างให้เห็นว่าหากสตรีประพฤติตามคำสอนก็จะได้รับการยกย่อง แต่หากไม่ประพฤติปฏิบัติก็จะมีผู้ตำหนิและดูถูก ซึ่งคำสอนในสุภาษิตเหล่านี้เป็นที่นับถือและแพร่หลายสืบต่อกันมาช้านาน เป็นสิ่งที่สะท้อนค่านิยมของสังคมไทยที่มีต่อสตรี และค่านิยมเหล่านี้ยังคงปรากฏอยู่และสืบทอดมาจนปัจจุบัน