๑๐๐ ประกาศการรักษาพระนคร คราวเสด็จประพาสหัวเมืองชายทเลตวันออก

ณวันเสาร์ เดือนยี่ แรม ๓ ค่ำ ปีมะเสง นพศก

สมเด็จพระปรเมนทรมหามกุฎพระจอมเกล้าเจ้าแผ่นดินสยาม ประกาศไว้ให้ทราบทั่วกัน ทั้งเจ้านายและขุนนาง และคนในประเทศนอกประเทศ บรรดาอยู่ในกรุงเทพมหานครนี้ไม่ว่าผู้ใด ด้วยบัดนี้ข้าพเจ้ากับกรมหลวงวงศาธิราชสนิท กับเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ เจ้าพระยายมราช[๑] และเจ้านายต่างกรม และขุนนางอื่นๆ เปนอันมาก มีกิจการที่จะไปเที่ยวดูฝั่งทเลฝ่ายตะวันออกและหัวเมืองขึ้นกรมท่าหลายวัน ประมาณเดือนเศษจึงจะกลับมา ก็ในระหว่างนี้ สารพัดราชการทั้งปวงซึ่งเปนราชการแผ่นดิน อย่าให้ไปขัดคั่งค้างอยู่ด้วยอ้างว่าเสด็จไม่อยู่ก็ดี ด้วยต่อเสด็จมาเถิดก็ดี จะบอกออกไปกราบทูลพระกรุณาก่อนก็ดี ว่าไม่ได้ อย่าให้ใช้ตามตำราเก่าพาโลโสคลุมเสือกไสอย่างนี้เปนอันขาด ถ้าใครใช้ให้คนทั้งปวงพึงรู้ว่าคนนั้นโกงเองอย่าได้เชื่อถือ ในหลวงได้จัดแจงสั่งเสียไว้เสร็จแล้วทุกประการ

การใดๆ เปนการแผ่นดินซึ่งจะต้องทูลฉลองให้ในหลวงสั่งเปนสิทธิ์ขาด การอันนั้นให้กราบทูลในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวให้สั่ง ก็เปนที่สิทธิ์ขาดได้เหมือนกัน ในระหว่างเดือนหนึ่งนี้ได้ถวายอำนาจอันเต็มไว้แก่ท่านแล้ว เพื่อจะให้สั่งสิทธิ์ขาดได้ทุกประการ ราชการอื่นๆ หมดทุกกรมทุกตำแหน่ง ให้สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ นรเนตรนาถราชสุริยวงศ์ บังคับบัญชาตัดสินและเร่งให้ทำให้สำเร็จทั่วไป สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ นรเนตรนาถราชสุริยวงศ์บังคับบัญชาการได้ ให้ข้าราชการทุกตำแหน่งทำตามทุกประการ การทุกสิ่งและความโรงศาล และการงานทุกแห่งก็ให้ว่าให้ทำอยู่ตามเคยทุกอย่างทุกแห่ง อย่าให้ขัดขวางและละคอยวันไป การจับจ่ายทุกครั้งก็ให้จ่ายอยู่ตามเคย อย่าให้ผัดว่าเสด็จกลับจึงจะจ่าย ถ้าการที่ไม่เคยจ่ายเมื่อมีเหตุขึ้นจะต้องจ่ายเปนเงินเปนของมากมายเปนการแปลก ก็ถ้าพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว และกรมสมเด็จพระเดชาดิศร สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ นรเนตรนาถราชสุริยวงศ เจ้าพระยารวิวงศมหาโกษาธิบดี เจ้าพระยาพลเทพ[๒] พระยาพิพิธโภไคศวริย พร้อมกันบังคับให้จ่ายก็จ่ายไปได้ แล้วจึงบอกออกไปให้ทราบ ฤๅยังไม่ร้อนรนนักก็ให้บอกฉลองออกไป แต่การจ่ายตามเคยนั้นอย่าให้ขัดขวางทุกสิ่งทุกประการ ความฎีการาษฎรมาร้องกล่าวโทษขุนโรงขุนศาล ให้กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาสรับแล้วเอามาว่ากล่าวในศาลกรมล้อมพระราชวัง ได้ความประการใดให้กราบเรียนเจ้าพระยาธรรมาธิกรณ[๓]ตัดสินชี้ขาดไปให้แล้ว อย่าให้รอคอยอยู่ทูลฉลองเลย ราชการในหัวเมืองมหาดไทยควรจะมีท้องตราบังคับบัญชา ฤๅโต้ตอบไปมาประการใด เจ้าพระยาธรรมาธิกรณ พระยามหาอำมาตย[๔] ปฤกษากับเจ้าพระยานิกรบดินทรพร้อมกัน แล้วบังคับบัญชามีท้องตราไปเถิด แล้วจึงบอกเหตุไปให้ทราบ การใดๆ ที่จะเกี่ยวข้องกับด้วยคนนอกประเทศ คืออังกฤษฝรั่งเศสโปรตุเกสอเมริกัน ให้สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ นรเนตรนาถราชสุริยวงศ กับเจ้าพระยารวิวงศมหาโกษาธิบดีบังคับบัญชาว่ากล่าวจัดแจงไปให้เสร็จ อย่าให้ผัดเพี้ยนว่าต่อเสด็จกลับมา ความผู้ร้ายลักของคนนอกประเทศ ให้พระยาเพชรปาณีรับชำระ เมื่อชำระได้เพียงใดประการใดก็ให้จดหมายบอกไปแก่กงสุลอย่าให้คนนอกว่าได้ ว่าไม่ชำระไม่เอาธุระ การสักเลขในกรุงเทพและหัวเมืองให้สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ นรเนตรนาถราชสุริยวงศกับพระยาราชสุภาวดี และกรมสัสดีจัดแจงบังคับบัญชาทำไปอย่าให้ขัดข้องค้างอยู่ได้ เมื่อควรจะแต่งข้าหลวงและท้องตราไปก็ให้รีบแต่งข้าหลวงและมีท้องตราตามพนักงานไป อย่าให้ขัดขวางรอช้าอยู่ได้ การจะแต่งข้าหลวงออกไปรางวัดนาปักแขวงกรุงเทพฯ แลหัวเมืองนั้น ก็ให้สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ นรเนตรนาถราชสุริยวงศและเจ้าพระยาพลเทพ จัดแจงแต่งไปรางวัดเถิดอย่าผัดเพี้ยนรอช้าอยู่ การอื่นๆ จะว่าร่ำไปอีกก็จะไม่รู้จบลง ตัดใจความว่าเพราะเหตุที่ทางไปนี้อย่าให้ใครผู้ใดพาโลโสคลุมใช้การใช้ความคิดออดแอดอย่างเก่าๆ เลยเปนอันขาดทีเดียว ถ้าใครพูดใครใช้ก็ให้คนทั้งปวงรู้ว่าคนนั้นโกงเอง ไม่เปนเพราะในหลวงขัดขวาง ในหลวงได้แต่งตั้งสั่งไว้ให้การทั้งปวงเปนไปโดยปรกติทุกสิ่งทุกอย่างทุกหมู่ทุกกรมแล้ว

อนึ่งถ้าเกิดเพลิงไหม้ขึ้นแห่งใดตำบลใดให้ช่วยกันดับอย่าให้เพลิงไหม้มากไปได้ และการระวังรักษาทั้งปวงในพระบรมมหาราชวังนี้ ให้กรมสมเด็จพระเดชาดิศร กรมพระพิทักษเทเวศร์ กรมหลวงสรรพศิลปปรีชา กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาส เจ้าพระยาธรรมาธิกรณ พระยาเพ็ชรพิไชย พระยาบำเรอภักดิ ให้ช่วยกันระวังรักษาและให้สำเร็จประโยชน์ทุกสิ่งทุกประการ เมืองนครเขื่อนขันธ์ เมืองสมุทปราการ ให้พระยาสุรเสนาสำเร็จราชการกำกับรักษาอย่าให้มีเหตุการและเสียราชการได้

ประกาศมาณวันเสาร์ เดือนยี่ แรม ๓ ค่ำ ปีมะเสงนพศกฯ