นิทานเรื่องพระศรีเมือง

มีกษัตริย์องค์หนึ่งทรงพระนามว่าท้าวโขมพัสตร์ ครองกรุงโขมราฐ มีพระมเหสีชื่อว่านางสุวรรณอำไพ มีโอรสองค์หนึ่งชื่อว่าพระศรีเมือง พระศรีเมืองมีพี่เลี้ยง ๔ คน ชื่อว่าสุริยาคน ๑ รัตนาวันคน ๑ อภัยสุริยวงศ์คน ๑ พินทุวงศ์คน ๑

วันหนึ่งพระศรีเมืองออกไปเที่ยวสวน มีพระยาหงส์ตัวหนึ่งพาลูกมาเล่นน้ำที่สระในสวน พบพระศรีเมืองเข้าก็มีความรักใคร่ จึงถวายลูกแก่พระศรีเมืองตัวหนึ่ง พระศรีเมืองก็พามาเลี้ยงไว้ในวัง

ต่อมาท้าวโขมพัสตร์คิดจะอภิเษกพระศรีเมืองกับนางบุษบา ธิดาท้าวสุริยวงศ์ราชอนุชาซึ่งเป็นอุปราช จึงสั่งให้โหรหาฤกษ์ โหรทูลว่าฤกษ์ในปีนี้ยังไม่ดี ขอให้เลื่อนไปปีหน้า ท้าวโขมพัสตร์จึงให้รอการไว้

ฝ่ายพระศรีเมืองเห็นเป็นโอกาสที่จะไปเที่ยวแสวงหาวิชา จึงปรึกษากับหงส์ หงส์จึงแนะนำให้ไปเรียนวิชากับพระฤๅษีที่ในป่าหิมพานต์ พระศรีเมืองเห็นชอบด้วย จึงทูลลาพระบิดาพาพี่เลี้ยงทั้ง ๔ ให้หงส์เป็นผู้นำทางไปยังสำนักพระโควินทฤๅษี ขอศึกษาวิชาความรู้อยู่ในสำนักนั้น พระโควินท์ก็ให้พระศรีเมืองศึกษาวิชาจนเชี่ยวชาญแล้วชุบศรให้เล่ม ๑

วันหนึ่งหงส์รับอาสาว่าจะไปเที่ยวสืบหาดูนางที่ประกอบด้วยลักษณะสมควรเป็นมเหสี พระศรีเมืองก็มีความยินดียอมอนุญาต หงส์เที่ยวไปตามเมืองน้อยใหญ่ ไปพบนางสุวรรณเกสรธิดาท้าวพินทุทัตกับนางสุวรรณมาลีที่เมืองยโสธร ซึ่งกำลังไปชมสวน หงส์จึงคาบพวงดอกไม้ลอบเข้าไปถวายแล้วแจ้งความถึงเรื่องพระศรีเมืองให้นางสุวรรณเกสรฟัง นางสุวรรณเกสรไม่เชื่อ หงส์จึงกลับมาบอกพระศรีเมือง พระศรีเมืองจึงให้หงส์นำสารกับธำมรงค์กลับไปให้ นางสุวรรณเกสรก็ตอบสารและมอบผ้าสไบให้หงส์กลับมาถวายพระศรีเมือง พระศรีเมืองกับพี่เลี้ยงก็ลาพระโควินทฤๅษีให้หงส์นำทางมาเมืองยโสธรมาถึงแม่นํ้าแห่งหนึ่งกว้างใหญ่ พระศรีเมืองจึงให้พี่เลี้ยงผูกแพพากันข้ามน้ำพบจระเข้ใหญ่ตัวหนึ่งขึ้นขวางหน้า เกิดรบกันขึ้น จระเข้สู้ไม่ได้ ยอมแพ้รับอาสาพาพระศรีเมืองมาส่งถึงฝั่ง พระศรีเมืองพาพี่เลี้ยงทั้ง ๔ มาถึงเมืองยโสธร จึงพากันเข้าไปอาศัยยายมาลาตามาลีอยู่ในสวน พอประจวบนางสุวรรณเกสรพาน้องสาวทั้ง ๖ ออกมาชมสวน พระศรีเมืองจึงให้หงส์คาบสร้อยทองลอบไปถวายนางสุวรรณเกสร ต่างได้เห็นตัวมีความรักใคร่ซึ่งกันและกัน นางสุวรรณเกสรจึงสั่งพี่เลี้ยงทั้ง ๔ ของตนให้บอกยายมาลาตามาลีจัดที่ให้พระศรีเมืองอยู่เป็นการลับๆ รุ่งขึ้นอีกวันหนึ่งนางจึงให้พี่เลี้ยงออกมาสนทนากับพระศรีเมือง พอเวลากลางคืนพระศรีเมืองก็ลอบเข้าไปหานางสุวรรณเกสรในปราสาท ได้ร่วมรักสมัครสังวาสกัน แล้วพระศรีเมืองก็กลับออกมาอาศัยอยู่ในสวน

ครั้งนั้นท้าวพินทุทัตคิดจะให้ธิดาทั้ง ๗ มีคู่ จึงให้สารไปถึงพระยาจันทวงศ์ พระยาหงส์ ๒ พี่น้อง และท้าวพระยาทั้งร้อยเอ็ดพระนคร ว่าให้หล่อรูปของตนด้วยทองคำมาชั่งกับรูปราชธิดา ถ้าน้ำหนักรูปของใครเท่ากับรูปธิดาองค์ใด ก็จะยกให้แก่ผู้นั้น พระยาจันทวงศ์ พระยาหงส์กับพระยาร้อยเอ็ดพระนครจึงหล่อรูปของตนๆ ด้วยทองคำ เสร็จแล้วพากันยกทัพมายังเมืองยโสธร

ส่วนนางสุวรรณเกสรเมื่อทราบความนั้น จึงให้พี่เลี้ยงทั้ง ๔ เอาทองคำมาชั่งนํ้าหนักให้เท่าตัว แล้วให้พี่เลี้ยงไปจ้างช่างทองให้หล่อรูปพระศรีเมืองลอบส่งไปให้ นัดแนะว่าถ้าถึงเวลาชั่งรูปกัน ขอให้พระศรีเมืองเอารูปนั้นเข้ามาชั่ง พอถึงเวลานัดประชุมชั่งรูป พระศรีเมืองก็พารูปของตนไปในที่ประชุมพร้อมกับพระยาจันทวงศ์พระยาหงส์และพระยาทั้งร้อยเอ็ดพระนคร ท้าวพินทุทัตจึงให้ชั่งรูปท้าวพระยาทั้งหลายกับทั้งรูปธิดาโดยลำดับ รูปนางประภาน้องสาวนางสุวรรณเกสรหนักเท่ากับรูปพระยาจันทวงศ์ รูปนางสุวรรณเกสรหนักเท่ากับรูปพระศรีเมือง แต่พระยาจันทวงศ์ไม่พอใจนางประภา พอใจนางสุวรรณเกสร จึงขอเปลี่ยนกับพระศรีเมือง พระศรีเมืองไม่ยอมให้ พระยาจันทวงศ์โกรธผูกพยาบาท เลยบอกคืนนางประภาแก่ท้าวพินทุทัต อ้างว่ายังเด็กนักไม่สมควรจะเป็นมเหสี แล้วต่างยกทัพกลับไปเมืองของตนๆ ท้าวพินทุทัตก็จัดการอภิเษกพระศรีเมืองกับนางสุวรรณเกสร พระศรีเมืองจึงขอนางพี่เลี้ยงทั้ง ๔ ให้แก่พี่เลี้ยงทั้ง ๔ ของตน

วันหนึ่งพระศรีเมืองคิดถึงพระบิดามารดา จึงใช้ให้หงส์ไปทูลท้าวโขมพัสตร์ถึงเรื่องที่ได้ไปเรียนวิชา จนกระทั่งไปได้นางสุวรรณเกสร ท้าวโขมพัสตร์จึงให้พระมณีรัตน์กับพระพัทธวงศ์โอรสท้าวสุริยวงศ์อุปราชยกทัพไปรับพระศรีเมืองที่เมืองยโสธร ให้หงส์เป็นผู้นำทางไป กุมารทั้ง ๒ ยกไปถึงปลายด่านเมืองยโสธรแล้ว จึงใช้ให้หงส์เข้าไปบอกแก่พระศรีเมือง พระศรีเมืองจึงให้พี่เลี้ยงทั้ง ๔ ออกไปรับกุมารทั้ง ๒ พาเข้ามาเฝ้าท้าวพินทุทัต ทูลถึงเรื่องที่พระบิดาใช้ให้มารับกลับไป แล้วให้กุมารพักอยู่ที่เมืองยโสธร

ต่อมาวันหนึ่ง นางสุวรรณเกสรเชิญพระศรีเมืองกับกุมารทั้ง ๒ ไปชมสวน พาน้องสาวทั้ง ๖ ไปด้วย พระมณีรัตน์ไปเห็นนางประภาและพระพัทธวงศ์ไปเห็นนางศรีสุดา ซึ่งเป็นน้องสาวนางสุวรรณเกสร ก็เกิดความรักใคร่ซึ่งกันและกัน ถึงได้ลอบให้ของที่ระลึกกัน พอกลับจากเที่ยวสวนแล้ว พระศรีเมืองจึงปรึกษากับนางสุวรรณเกสรถึงเรื่องที่จะไปเยี่ยมเมืองโขมราฐ นางสุวรรณเกสรขอตามไปด้วย พระศรีเมืองจึงไปทูลลาท้าวพินทุทัต แล้วพานางสุวรรณเกสรและกุมารทั้ง ๒ ยกทัพออกจากเมืองยโสธร เดินทัพผ่านไปทางปลายแดนเมืองพระยาจันทวงศ์ พระยาจันทวงศ์รู้ข่าวจึงยกทัพมาตั้งสกัดทาง แล้วมีสารไปถึงพระศรีเมืองว่า ขอให้ส่งนางสุวรรณเกสร ถ้าไม่ส่งจะจับตัวฆ่าเสีย พระศรีเมืองไม่ยอมส่ง และมีสารตอบท้ารบ พระยาจันทวงศ์จึงให้นายฤทธิรงค์นายทรงวิชามาสะกดทัพจับพระศรีเมือง พฤกษเทวดามาปลุกพระศรีเมืองให้ตื่นขึ้น นายฤทธิรงค์กับนายทรงวิชาตกใจก็หนีกลับไปบอกพระยาจันทวงศ์ พระยาจันทวงศ์โกรธ แต่งให้พระยาหงส์น้องชายเป็นทัพหน้ายกมารบกับพระศรีเมือง พระมณีรัตน์กับพระพัทธวงศ์อาสาเป็นทัพหน้า พระพัทธวงศ์ได้ชนช้างกับพระยาหงส์ฆ่าพระยาหงส์ตาย พระยาจันทวงศ์ยกหนุนมาเข้ารบกับพระมณีรัตน์ พอพระศรีเมืองหนุนมาทัน ก็แผลงศรไปฆ่าพระยาจันทวงศ์ตาย พระศรีเมืองจึงให้จับอำมาตย์ของพระยาจันทวงศ์มาซักถามว่า ผู้ที่ไปสะกดทัพเมื่อเวลากลางคืนนั้นคือใคร ขอให้ส่งตัว อำมาตย์ทูลว่าถูกศรตายเสียทั้ง ๒ คนแล้ว