ตอนที่ ๑ พระศรีเมืองเรียนวิชา

๏ มาจะกล่าวบทไป	ถึงไทโขมพัสตร์นาถา
ได้ผ่านกรุงโขมราฐพารา	ลํ้าจักรพัตราสุริย์วงศ์
ยิ่งยศปรากฏนัคเรศ	ดังองค์กมเลศครรไลหงส์
มีอัครชายาโฉมยง	ทรงนามสุวรรณอำไพ
พระสนมถ้วนหมื่นหกพัน	สิบสองพระกำนัลน้อยใหญ่
แต่ละองค์ทรงลักษณ์วิไล	แวดล้อมภูวไนยเป็นนิรันดร์
ย่อมเชื้อนางกษัตริย์สุริย์วงศ์	ดังอนงค์นางในสรวงสวรรค์
บำเรอบาทนรนาถทรงธรรม์	เกษมสันต์เบิกบานสำราญองค์
สมสุขด้วยพระมเหสี	อันมีลักขณานวลหง
อันปราสาททั้งสามบรรจง	เสด็จทรงอยู่ตามฤดูกาล ฯ

ฯ ๑๐ คำ ฯ

๏ แต่ละองค์อลงกตต่างกัน	ด้วยเป็นสุวรรณรัชฎามุกดาหาร
สูงเยี่ยมเทียมเมฆชัชวาล	ดังชะลอวิมานมาตั้งไว้
มีมุขทุกชั้นบันแถลง	ยอดแซงสลับไม่นับได้
มุขเด็จเจ็ดชั้นเป็นหลั่นไป	พระโรงในหน้าหลังรจนา
ช่อฟ้าบราลีหางหงส์	ลำยองยงจำรัสพระเวหา
บัลลังก์ตั้งพรหมพักตรา	ทุกยอดมหาปราสาทชัย
อันในห้องแลท้องพระโรงรัตน์	ดังแสงสูรย์จำรูญจำรัสแขไข
ด้วยแสงอัจกลับประดับใน	สว่างไปทั้งทิวาราตรี
มีพระปรัศว์ทั้งซ้ายขวา	รจนาดังวิมานโกสีย์
เรือนทองห้องสนมนารี	ล้วนมณีเนาวรัตน์ชัชวาล
ท้องฉนวนล้วนแล้วศิลาทอง	ผนังรองเรืองรัตน์มุกดาหาร
กำแพงแก้วแก้วเก็จเจ็ดประการ	หน้าพระลานเลียนลาดศิลาลาย ฯ

ฯ ๑๒ คำ ฯ

ชมตลาด

๏ ทิมดาบตำรวจในซ้ายขวา	โรงเครื่องรจนาหลากหลาย
โรงรถไว้รถพรรณราย	เพริศพรายด้วยแก้วแววไว
โรงช้างมีช้างชนะงา	แกล้วกล้าชำนาญศึกใหญ่
โรงม้ามีม้าอาชาไนย	ฝึกไว้ชำนาญในการรบ
สนามชัยในหน้าจักรวรรดิ	ซ้อมหัดทวยหาญเจนจบ
จัตุรงค์องอาจเลิศลบ	ทั่วทุกพิภพก็ลือชา
เมืองกว้างร้อยโยชน์มณฑล	แถวถนนดาษพื้นแผ่นผา
ตึกกว้านบ้านเรือนเสนา	รวดริมรัถยาเรียงรัน ฯ

ฯ ๘ คำ ฯ

ร่าย

๏ อาณาประชาราษฎร์ทั้งหลาย	แสนสบายปรีดิ์เปรมเกษมสันต์
ด้วยพระองค์ผู้ทรงทศธรรม์	อันตรายสิ่งใดมิได้มี
กษัตริย์ร้อยเอ็ดพารา	ย่อมมาประณตบทศรี
ถวายทิพย์สุวรรณมาลี	ทุกบุรีมาพึ่งบทมาลย์
พระเสวยโภไคยมไหศูรย์	ไพบูลย์กว่ากษัตริย์มหาศาล
เป็นสุขด้วยสนมบริพาร	พระภูมีสำราญทุกราตรี ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	นางสุวรรณอำไพโฉมศรี
ทูลบาทพระราชสามี	มิได้นิราศคลาดคลา
ด้วยความจำนงจงรัก	ภักดีในความเสนหา
อยู่จำเนียรกาลนานมา	องค์อัครชายาก็ทรงครรภ์
นวลละอองผ่องผิวผุดผาด	ดังสุวรรณนพมาศเฉิดฉัน
พระพักตร์เปล่งปลั่งดังดวงจันทร์	เมื่อวันเพ็ญหมดเมฆเมฆา ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

ร่าย

๏ ครั้นถ้วนกำหนดทศมาส	จะประสูติพระราชโอรสา
ลมกรรมัชวาตก็พัดพา	กัลยาให้เจ็บประชวรครรภ์ ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวโขมพัสตร์รังสรรค์
จึงสั่งชาวแม่พระกำนัล	ให้เร่งรักษาครรภ์กัลยา ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	เถ้าแก่ชาวแม่ซ้ายขวา
ต่างคนต่างวิ่งเข้ามา	ช่วยพยุงกายาทรามวัย
ลางนางบ้างเข้าอยู่งาน	อลหม่านผันแปรแก้ไข
บ้างร้องบวงบนเทพไท	วุ่นไปถ้วนหน้านารี ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ เจรจา

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	นางสุวรรณอำไพโฉมศรี
เจ็บครรภ์ปั่นป่วนสมประดี	เมื่อเทวีจะประสูติพระกุมาร ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ เจรจา

มโหรี

๏ ให้บังเกิดอัศจรรย์หวั่นไหว	สะเทือนไปทั่วทศทิศาน
เมฆคลุ้มกลุ้มบดบันดาล	อนธการทั่วหล้าสากล
พระสมุทรตีฟองคะนองสาย	พระพิรุณโปรยปรายสายฝน
แล้วสว่างพ่างพื้นอัมพน	สุริยนส่องแสงแรงเรือง
กระจ่างจับทุกพรรณพฤกษา	หย่อมหญ้าปฐพีสีเหลือง
เป็นนิมิตพระฤทธิ์จะรุ่งเรือง	จะฟุ้งเฟื่องเลื่องลือเดชา ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวโขมพัสตร์วงศา
เห็นพระโอรสกุมารา	ทรงโฉมโสภาพึงใจ
ดวงพักตร์ลักขณาปรากฏ	ทั่วทั้งทศทิศไม่เปรียบได้
ดังหยาดฟ้ามาจากสุราลัย	ทั้งในไตรภพไม่เทียมทัน
ลออองค์ทรงลักษณ์นวยแน่ง	กล้องแกล้งดังเทพรังสรรค์
นวลละอองผ่องแผ้วแพรวพรรณ	ดังสุวรรณนพมาศมาทาบทา
องค์พระชนกชนนี	มีความพิศวาสเป็นหนักหนา
ดังดวงหฤทัยนัยนา	แสนสุดเสนหาพ้นไป
ให้จัดพี่เลี้ยงแลพระนม	สาวสรรค์พระสนมน้อยใหญ่
ประทานพระโอรสยศไกร	ด้วยใจโสมนัสเปรมปรีดิ์ ฯ

ฯ ๑๐ คำ ฯ

ร่าย

๏ แล้วพระจึงมีบัญชา	ตรัสสั่งโหราบดีศรี
ให้หาฤกษ์พานาที	พี่จะทำขวัญพระกุมารา ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ

ร่าย

๏ บัดนั้น	โหรารับสั่งใส่เกศา
จึงคำนวณควณคูณในตำรา	พยากรณ์สารัมภีคัมภีร์
ได้นามตามวันพระชันษา	ในจักรลัคนาราศี
จึงกราบทูลพลันทันที	พรุ่งนี้ฤกษ์ดีมีชัย ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	พระทรงภพจบสากลเป็นใหญ่
ได้ฟังสำราญบานใจ	ภูวไนยจึงสั่งไปพลัน
แม่ท้าวนางค่อมเถ้าแก่	ชาวแม่พระสนมสาวสรรค์
ให้แต่งบายศรีแก้วแพรวพรรณ	พร้อมกันจงทุกพนักงาน ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	พระกำนัลก้มเกล้ารับสั่งสาร
มาจัดแจงแต่งเครื่องมิทันนาน	ตามพระภูบาลบัญชา ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ

ร่าย

๏ บัดนั้น	ฝ่ายเจ้าพนักงานซ้ายขวา
ก็ปูลาดอาสน์ที่อันรจนา	เสร็จสรรพในมหาปราสาทชัย ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ

ร่าย

๏ ครั้นรุ่ง	พระอุทัยพวยพุ่งแสงใส
พระองค์ผู้ทรงภพไตร	ภูวไนยจึงมีบัญชา
ตรัสสั่งพี่เลี้ยงแลพระนม	ทั้งสนมกรมในซ้ายขวา
เชิญเสด็จพระราชกุมารมา	ยังปราสาทรัตนาพรายพรรณ
อันพระญาติวงศ์ทั้งหลาย	ทั้งสองฝ่ายแลนางสาวสรรค์
มานั่งห้อมล้อมอยู่พร้อมกัน	ครั้นได้พิชัยนาที
พระโหราธิบดีก็ลั่นฆ้อง	แซ่ซ้องแตรสังข์ขึ้นอึงมี่
จึงเบิกบายศรีแก้วอันรูจี	พระภูมีให้เวียนเทียนชัย ฯ

ฯ ๘ คำ ฯ

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	ท้าวโขมพัสตร์เป็นใหญ่
จึงให้นามโอรสยศไกร	ตามในนิมิตอัศจรรย์
ทรงนามชื่อว่าพระศรีเมือง	บุญเรืองเมืองฟ้านราสรรค์
ประทานทั้งแสนสาวพระกำนัล	อันมีวรรณวิไลโสภา
แล้วจัดพี่เลี้ยงทั้งสี่องค์	ในหน่อสุริย์วงศ์พงศา
องค์หนึ่งชื่อพระสุริยา	องค์หนึ่งชื่อรัตนาวัน
หนึ่งชื่ออภัยสุริย์วงศ์	หนึ่งชื่อพิษณุพงศ์เฉิดฉัน
มหาดเล็กน้อยน้อยทั้งปวงนั้น	เลือกสรรประทานพระโอรส
ล้วนบุตรเสนามนตรี	คหบดีเศรษฐีทั้งหมด
รูปทรงส่งศรีมียศ	กำหนดนับพันมากมี ฯ

ฯ ๑๐ คำ ฯ

ช้า

๏ เมื่อนั้น	พระศรีเมืองเรืองสวัสดิ์รัศมี
จำเริญชันษาได้เจ็ดปี	ทรงศรีเสาวภาคย์โสภา
ดังดวงพระจันทร์เมื่อวันเพ็ง	ปลั่งเปล่งจำรัสในเวหา
สถิตเหนือแท่นทองรจนา	หน้ามุขมหาปราสาทชัย
พร้อมด้วยพี่เลี้ยงมหาดเล็ก	เด็กเด็กน้อยน้อยไม่นับได้
พระจึงตริตรึกนึกใน	จะไปเล่นในสวนอุทยาน ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

ร่าย

๏ คิดแล้วแต่งองค์ทรงเครื่อง	รุ่งเรืองพรรณรายฉายฉาน
ลงจากปรางค์รัตน์ชัชวาล	พระพี่เลี้ยงกุมารก็ตามมา ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ เพลง

ร่าย

๏ มาถึงเข้าในสวนขวัญ	ชวนกันเก็บพรรณบุปผา
พิกุลบุนนาคมะลิลา	ยี่สุ่นจำปาสารภี
นางแย้มสาวหยุดพุทธชาด	เบญจมาศหลายอย่างต่างสี
พุดซ้อนซ่อนกลิ่นจำปี	มะลุลีสุกรมนมแมว
กาหลงชงโคโยทะกา	กระดังงาเทียนเทศเกศแก้ว
เก็บพลางชมพลางคลาดแคล้ว	แล้วมายังสระปทุมมาลย์ ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ พระเที่ยวชมโกมุทบุษบัน	สารพันมีในสระสนาน
เผล็ดดอกออกฝักแย้มบาน	รับแสงสุริย์ฉานอรชร
ภุมรินบินเคล้าเสาวคนธ์	อาบละอองโกมลเกสร
เรณูโรยร่วงในสาคร	กลิ่นขจรตลบอบไป
ชมพลางสัพยอกหยอกกัน	เกษมสันต์บันเทิงผ่องใส
มหาดเล็กเด็กเด็กทั้งนั้นไป	สำราญบานใจปรีดา ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

ร่าย

๏ มาจะกล่าวบทไป	ถึงพระยาเหมราชปักษา
สถิตอยู่ยังรุกขฉายา	ในดงกฤษณาพนาลัย
แว่นแคว้นแดนป่าหิมพานต์	มีฝูงบริวารไม่นับได้
เคยไปเที่ยวชมดอกไม้	ในไพรพฤกษาพนาลี
ครั้นพระสุริยาเรืองรอง	จึงพระยาหงส์ทองปักษี
พาบุตรบริวารสกุณี	มาเล่นสวนศรีอุทยาน ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ แผละ

๏ มาถึงจึงลงในสวนขวัญ	ชวนกันปรีดิ์เปรมเกษมศานต์
ลอยล่องท่องเล่นในชลธาร	ชมดวงกุสุมาลย์มาลา ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ เก็บดอกไม้

๏ ครั้นเห็นพระศรีเมืองเรืองฤทธิ์	ปักษีมีจิตเสนหา
งามล้ำจักรพรรดิกษัตรา	ดังเทเวศร์หยาดฟ้าลงมาดิน
ทรงโฉมประโลมใจในไตรโลก	ล้ำโอฆในสงสารสิ้น
ชมพลางทางพาบุตรบิน	โผผินมายังพระกุมาร ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ เชิด

๏ จับลงตรงพักตร์พระโฉมยง	พระยาหงส์จึงร้องทูลสาร
ว่าพระองค์ทรงโฉมประโลมลาน	มาประพาสสำราญในสวนนี้
ข้าเห็นก็เป็นอัศจรรย์	ดังเทวัญลงมาแต่ราศี
ให้มีจิตคิดรักภักดี	พ้นที่จะอุปมาไป
ตัวข้าเป็นชาติสกุณา	อยู่ในหิมวาป่าใหญ่
ไม่มีสิ่งของที่ต้องใจ	อันจะได้ถวายพระภูมี
เห็นแต่ดรุณโปดก	อันเกิดแต่อกปักษี
ขอถวายแก่องค์พระพันปี	ไว้ใต้ธุลีพระบาทา
พระจงรับเอาเลี้ยงไว้	เป็นข้าช่วงใช้ภายหน้า
สิ่งใดจงได้เมตตา	โปรดเกล้าปักษาสืบไป ฯ

ฯ ๑๐ คำ ฯ

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	พระศรีเมืองเฟื่องฟ้าสุธาไหว
ฟังพระยาปักษีก็ดีใจ	จึงปราศรัยไปด้วยพระวาจา
ตัวท่านนี้มาแต่แดนใด	ดูงามประไพเป็นหนักหนา
อันบุตรท่านปานดวงชีวา	มาให้กับข้าก็ขอบใจ
ทั้งนี้เป็นบุญเราสองรา	สร้างด้วยกันมาเป็นใหญ่
จึงเป็นมิตรจักร่วมชีวิตไป	สิ่งใดมิได้สงกา
พระยาหงส์จงอย่าอาลัย	ถึงลูกรักสายใจปักษา
จะรักใคร่ในราชสกุณา	ร่วมชีพชีวาเดียวกัน ฯ

ฯ ๘ คำ ฯ

ร่าย

๏ บัดนั้น	หงส์ทองได้ฟังเกษมสันต์
มอบบุตรถวายแก่จอมธรรม์	สองปีกอภิวันท์บังคมลา
ค่อยอยู่เถิดข้าจะลาไป	ยังดงแดนไม้กฤษณา
ว่าแล้วโบยบินขึ้นเมฆา	พาฝูงบริวารร่อนไป ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระศรีเมืองเรืองรุ่งดังสุริย์ใส
ครั้นหงส์ทองล่องฟ้าคลาไคล	ภูวไนยจึงมีบัญชา
ตรัสชวนพี่เลี้ยงทั้งสี่องค์	กับสุวรรณหงส์ราชปักษา
ออกจากสวนสวรรค์มาลา	ไปเฝ้าพระบิดายังวังใน ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ เชิด

๏ ครั้นถึงประนมก้มเกศ	ทูลพระบิตุเรศเป็นใหญ่
วันนี้ลูกยาออกไป	เที่ยวเล่นในสวนมาลา
ยังมีพระยาสุวรรณหงส์	มาแต่ดงไม้กฤษณา
พาบุตรสุดสวาทนั้นมา	ให้แก่ลูกยาด้วยยินดี
บัดนี้พระยาวิหคหงส์	กลับไปดงไม้ไพรศรี
ทูลแล้วถวายสกุณี	ชี้ให้ชมราชหงส์ทอง ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระทรงภพจบสกลไม่มีสอง
ครั้นเห็นเหมราชเรืองรอง	ขนงามดังกรองด้วยจินดา
สร้อยศอเลื่อมลายพรายพริ้ง	ปีกหางอย่างยิ่งเลขา
แล้วตรัสแก่ราชบุตรา	บุญของลูกยายิ่งนัก
ได้หงส์มาไว้เป็นข้าเฝ้า	ขวัญเข้าพ่อยิ่งบรมจักร
แต่ปักษียังมีใจรัก	จะเป็นที่พำนักในโลกา
จึงสั่งให้ช่างบรรจง	กรงประดับมณีมีค่า
แล้วด้วยสุวรรณอันรจนา	ใส่พระยาปักษาอันร่วมใจ ฯ

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระศรีเมืองรัศมีสีใส
พระอุ้มหงส์ทรงชมภิรมย์ใจ	เช้าเย็นไม่เว้นสักเวลา
ถ้อยทีถ้อยมีความรัก	ปักษีมีใจหรรษา
แล้วพระจึงมีวาจา	ดูราพระยาสกุณี
จากดงมาอยู่ในกรงทอง	วันนี้น้องรักจะปล่อยพี่
ให้ไปเล่นในพนาลี	สุริย์ศรีบ่ายแล้วจงกลับมา ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ เจรจา

๏ บัดนั้น	สุวรรณเหมราชปักษา
ประคองป้องปีกบังคมลา	บินตรงไปป่าหิมพานต์ ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ เชิด

๏ ครั้นถึงห้องหิมวาลัย	ลงในมุจลินท์สระสนาน
เที่ยวท่องล่องเล่นชลธาร	ชมบุษบาบานอรชร
มาลีคลี่กลีบออกไสว	ก็ซอนไซ้จิกกินเกสร
ครั้นบ่ายชายแสงทินกร	คาบมณฑาร่อนมาบุรี ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ ครั้นถึงจึงถวายสุมณฑา	แก่พระกุมาราเรืองศรี
ข้าน้อยไปเล่นพนาลี	วันนี้เป็นสุขสำราญ
เห็นดวงดอกไม้ในมุจลินท์	กลิ่นเกลี้ยงรื่นรสหอมหวาน
จึงเก็บเอาดวงมณฑาธาร	มาถวายบทมาลย์พระภูมี ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระศรีเมืองเรืองรุ่งรัศมี
รับเอาดวงทิพย์มาลี	อันมีวรรณวิจิตรรจนา
ขอบใจพระยาปักษี	ภักดีต่อน้องเป็นหนักหนา
ว่าพลางทางชมมาลา	พระผ่านฟ้าสุขเกษมเปรมปรีดิ์ ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ

ช้า

๏ เมื่อนั้น	ท้าวโขมพัสตร์เรืองศรี
เสด็จในปรางค์มาศอันรูจี	ด้วยพระมเหสีโสภา
มีพระทัยไตรตรึกรำพึง	ถึงพระศรีเมืองโอรสา
จึงมีพระราชบัญชา	แก่องค์อัครชายาทันใด ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ

ร่าย

๏ เจ้าพี่	ศรีศุภลักษณ์ยอดพิสมัย
เราสองครองราชโภไคย	ก็ได้เป็นช้านานมา
บัดนี้ก็ชราภาพแล้ว	แต่ลูกแก้วผู้ยอดเสนหา
ทรงลักษณ์ลํ้าจักรพัตรา	พระชันษาก็ค่อยจำเริญวัย
ควรจะมอบเวนมไหศวรรย์	ให้ครอบครองเขตขัณฑ์เป็นใหญ่
สนององค์สืบวงศ์กษัตริย์ไป	ในพิชัยโขมราฐพารา
อันราชบุตรีท้าวสุริย์วงศ์	องค์พระอนุชาฝ่ายหน้า
ทรงนามชื่อว่าบุษบา	เฉิดโฉมโสภาพึงใจ
ฝ่ายพระศรีเมืองลูกรัก	ทั่วทั้งไตรจักรไม่เปรียบได้
สององค์ทรงลักษณ์อันวิไล	จะดูไหนคล้ายคลึงละกลกัน
พี่คิดจะเสกทั้งสององค์	อันเป็นเชื้อสุริย์วงศ์รังสรรค์
ครอบครองสิบสองพระกำนัล	ขวัญเข้าจะเห็นประการใด ฯ

ฯ ๑๒ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	นางสุวรรณอำไพศรีใส
ได้ฟังบัญชาพระภูวไนย	อรไทบังคมแล้วทูลมา
อันพระองค์ตรัสมาทั้งนี้	ต้องด้วยประเพณีหนักหนา
ทั้งนี้สุดแต่ผ่านฟ้า	ข้าน้อยก็พลอยยินดี ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ ครั้นรุ่ง	พระสุริยาพวยพุ่งรังสี
พระเข้าที่สรงสหัสนัที	ทรงสุคนธมาลีอ่าองค์
ทรงเครื่องประดับสรรพเสร็จ	พระเสด็จย่างเยื้องดูระหง
จากปราสาทสุวรรณบรรจง	ตรงออกยังท้องพระโรงคัล ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ

๏ เสด็จนั่งเหนือบัลลังก์รัตน์	ภายใต้เศวตฉัตรฉายฉัน
อนุชาก้มเกล้าอภิวันท์	เสนาพร้อมกันอัญชลี
พระจึงมีมธุรสพจนารถ	แก่องค์อุปราชเรืองศรี
ว่านางบุษบานารี	ซึ่งเป็นบุตรีอนุชา
ทรามชมสมควรจะมีคู่	พี่นี้คิดอยู่หนักหนา
จะให้ครองกันกับนัดดา	ตามวงศ์กษัตราสืบไป
จะมอบสมบัติพัสถาน	พระสนมบริวารทั้งปวงให้
ตัวเรานับวันจะบรรลัย	เจ้าจะเห็นกระไรอนุชา ฯ

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวสุริย์วงศ์พงศา
ก้มเกล้าทูลสนองพระวาจา	ซึ่งตรัสมาทั้งนี้ควรนัก
อันองค์พระราชนัดดา	ควรครองไพร่ฟ้าอาณาจักร
จะเสกกับบุษบานงลักษณ์	ตามแต่ทรงศักดิ์คิดโปรดปราน ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวโขมพัสตร์เกษมศานต์
จึงมีพระราชโองการ	ให้หาโหราจารย์นั้นเข้ามา ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ

ร่าย

๏ บัดนั้น	ตำรวจรับสั่งใส่เกศา
ก้มเกล้ากราบงามสามลา	ฉวยหวายวิ่งมาฉับไว ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ

๏ ครั้นถึงจึงตะโกนเรียกหา	ว่าพระโหราผู้ใหญ่
มีพระบัญชาให้หาไป	ยังพระโรงชัยเร็วพลัน ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ

๏ บัดนั้น	ฝ่ายพระโหรเฒ่าคนขยัน
จับกระดานหารคูณสูรย์จันทร์	นั่งอยู่ด้วยกันกับยายเมีย
ได้ยินตำรวจเรียกหา	ค้นตำรางันงกปลกเปลี้ย
ลุกล้มปะฝาขาเพลีย	คว้าได้ถุงเบี้ยว่าตำรา
เร่งให้ยายเฒ่าตะบันหมาก	ใส่ปากเคี้ยวพ่นบ่นบ้า
สมปักนุ่งรุงรังออกมา	ตำรวจก็พาเอาตัวไป ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ ถึงวังเข้ายังพระโรงธาร	หิ้วหอบหมอบคลานมิใคร่ไหว
บังคมก้มกราบท้าวไท	ตกใจไม่รู้ว่าร้ายดี ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระผู้ผ่านโขมราฐกรุงศรี
เห็นขุนโหราธิบดี	จึงมีพระราชโองการ
เราจะเสกโอรสยศยง	ให้ดำรงกรุงไกรไพศาล
จงหาฤกษ์จะได้กำหนดการ	ให้ได้ศุภวารโชคชัย ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ

ร่าย

๏ บัดนั้น	โหรเฒ่าผู้รู้ตำราไสย
รับสั่งบังคมภูวไนย	ขับไล่ใส่สอบทุกคัมภีร์
พระอาทิตย์สถิตขึ้นอยู่เมษ	พระเกตุเข้าร่วมราศี
พระจันทร์จรกุมลัคน์พระภูมี	พระพฤหัสบดีอยู่มังกร
ต้องทั้งโยคยามนามเมือง	จะฟุ้งเฟื่องเรืองฤทธิ์ด้วยแสงศร
ควรแล้วก้มเกล้าประนมกร	ทูลพระภูธรในทันใด
จันทระชันษาพระโอรส	ยิ่งในโสฬสเป็นใหญ่
จะระบือลือลบภพไตร	แต่จะให้ทำการวิวาห์
ปีนี้ไม่มีฤกษ์ใหญ่	ขอให้งดการไว้ปีหน้า
ได้เมื่อพระรามตามสีดา	ได้นางกลับมากรุงไกร
พระจะได้มเหสีเป็นสี่องค์	มั่นคงเป็นอุดมโชคใหญ่
ถ้าไม่เหมือนทำนายทายไว้	ขอให้มีโทษแก่โหรา ฯ

ฯ ๑๒ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ท้าวโขมพัสตร์พงศา
ฟังขุนโหรทายทำนายมา	ปรีดาพระทัยไพบูลย์
จึงตรัสแก่พระอนุชา	ว่าฤกษ์พาปีนี้เศษสูญ
โชคชัยยังไม่พร้อมมูล	โหรเฒ่าเขาทูลทัดไว้
จำเราจะงดการก่อน	จะเสกสองบังอรต่อปีใหม่
แล้วพระองค์ผู้ทรงภพไตร	ท้าวให้บำเหน็จโหรา
สิ่งของทองเงินเป็นรางวัล	สารพัดแพรพรรณเสื้อผ้า
ครั้นเสร็จเสด็จยาตรา	ขึ้นสู่มหาปราสาทชัย ฯ

ฯ ๘ คำ ฯ เสมอ

๏ เมื่อนั้น	พระศรีเมืองเฟื่องฟ้าดินไหว
เสด็จยังแท่นรัตนามัย	พระทัยถวิลจินดา
จะใคร่ไปเรียนศิลป์ชัย	ให้เรืองฤทธิไกรแกล้วกล้า
คิดแล้วจึงมีบัญชา	แก่พระยาหงส์ทองผู้ร่วมใจ ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ

ร่าย

๏ พี่เจ้า	น้องนี้ร้อนเร่าเป็นข้อใหญ่
ด้วยพระบิตุรงค์ทรงชัย	จะเสกให้ครอบครองพารา
อันศิลปศาสตร์สิ่งใด	น้องยังมิได้ศึกษา
สำหรับจารีตกษัตรา	วิทยาสิ่งใดก็ไม่มี
น้องคิดจะไปร่ำเรียน	เพียรในสำนักพระฤๅษี
พี่ไปเล่นป่าพนาลี	ยังพบพระมุนีอยู่แห่งใด ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	พระยาหงส์ทองอันผ่องใส
ได้ฟังพระกุมารชาญชัย	จึงกราบทูลไปมิได้ช้า
โปรดเอยโปรดเกศ	พระภูเบศร์ปีนปกปักษา ฯ
เมื่อข้าไปเที่ยวพนาวา	เห็นบรรณศาลาพระอาจารย์
อันอาศรมพระนักสิทธิ์	สถิตอยู่ฝ่ายทิศอิสาณ
ซึ่งจะศึกษาวิชาการ	จะพาพระภูบาลเสด็จไป ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระศรีเมืองได้แจ้งแถลงไข
มีความชื่นชมภิรมย์ใจ	ดังได้ชั้นฟ้าดุษฎี
จึงว่าพี่รู้ตำบล	หนทางอาศรมพระฤๅษี
จงนำน้องไปยังพระมุนี	พี่ผู้ภักดีได้เมตตา ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ ว่าแล้วจึงองค์พระศรีเมือง	ย่างเยื้องจากอาสน์อันเลขา
ขึ้นเฝ้าทั้งสองกษัตรา	ยังในมหาปราสาทชัย ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ

๏ ครั้นถึงจึงถวายอัญชลี	พระชนกชนนีเป็นใหญ่
ทูลทั้งสององค์ทรงภพไตร	พระปิ่นเกล้าจงได้ปรานี
ลูกรักจักขอบังคมลา	ไปเที่ยวเสาะหาพระฤๅษี
ร่ำเรียนวิชาพระมุนี	ที่ในอรัญวาลัย
แม้เรียนศิลป์ชัยได้สำเร็จ	เสร็จแล้วจะกลับมากรุงใหญ่
ทูลบาททั้งสองสืบไป	พระองค์จงได้เมตตา ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	ทั้งสององค์ทรงภพนาถา
ได้ฟังโอรสทูลลา	จะไปเรียนวิชาให้เชี่ยวชาญ
พระทรงโศกสลดระทดใจ	ด้วยอาลัยลูกรักสงสาร
สวมสอดกอดองค์พระกุมาร	เจ้าเปรียบปานดวงเนตรดวงใจ
อุตส่าห์ถนอมกล่อมเกลี้ยง	เลี้ยงเจ้าแต่น้อยมาจนใหญ่
พร่ำพิทักษ์รักษาสายใจ	แดดลมมิให้ต้องพาน
เจ้าจะไปป่าพนาลี	ลำบากองค์อินทรีย์ในไพรสาณฑ์
ทั้งสิงสัตว์จัตุบาทอันสาธารณ์	ร้ายกาจสามานย์บีฑา
จะกินแต่ผลไม้อันเฝื่อนฝาด	ลาดใบไม้นอนในกลางป่า
เคยเป็นสุขอยู่ในพระพารา	จะทนทุกข์ทรมาฉันใด
จะดำเนินเดินป่าพนาสัณฑ์	ตรำฝนทนแดดกระไรได้
ลูกรักเจ้าจักไปไย	จงอยู่แต่ในพระบุรี ฯ

ฯ ๑๒ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระศรีเมืองเรืองฟ้าราศี
ได้ฟังพระชนกชนนี	ภูมีกราบทูลวิงวอน
สองพระองค์จงทรงพระเมตตา	ให้ลูกยาไปเรียนธนูศร
ไม่ช้าจะมาพระนคร	พระบิตุเรศมารดรได้ปรานี ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระชนกชนนีทั้งสองศรี
ฟังพระโอรสาพาที	สุดที่จะขัดทัดทาน
จึงว่าพระศรีเมืองลูกรัก	ดวงจักษุยอดสงสาร
ซึ่งจะไปเรียนวิชาการ	ให้เชี่ยวชาญชำนาญในศิลป์ชัย
ครั้นว่าจะห้ามปรามเจ้า	ขวัญเข้าจักเคืองอัชฌาสัย
เป็นจารีตกษัตริย์แต่ก่อนไซร้	เจ้าจะไปก็ตามประเพณี
แต่ลูกรักจักเดินในดงดาน	แดนพาลมฤคเสือสีห์
จงระมัดระวังองค์จงดี	อย่ามีจิตประมาทลืมตน
อย่าลุ่มหลงด้วยกลมารยา	คือรูปรสวาจาเป็นต้น
ตัวเจ้าจะไปในอารญ	ศรีสวัสดิ์มงคลทุกเวลา
จะร่ำเรียนวิชาสิ่งใด	ให้ได้ดังใจปรารถนา
แล้วรีบกลับคืนพารา	แก้วตาเจ้าไปจงดี ฯ

ฯ ๑๒ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระศรีเมืองผู้เรืองรัศมี
รับพรพระชนกชนนี	ใส่ศีโรตม์แล้วบังคมลา
ยุรยาตรดังราชไกรสร	บทจรจากสุวรรณคูหา
เสด็จลีลาศคลาดคลา	มายังปรางค์รัตน์มณี ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ

๏ จึงบอกสี่พี่เลี้ยงผู้ปรีชา	ทั้งพระยาหงส์ราชปักษี
น้องลาพระชนกชนนี	บัดนี้อนุญาตดังใจ
ความน้องยินดีผ่องแผ้ว	ดังใครเอาแก้วมายื่นให้
ทั้งห้าเราจะพากันไป	ยังในสำนักพระสิทธา
ว่าแล้วจึงใส่เครื่องประดับ	สำหรับพระยาปักษา
ล้วนแล้วด้วยแก้วรจนา	ดังพระยาหงส์ทรงพรหมินทร์
แล้วสั่งพี่เลี้ยงผู้ร่วมใจ	ให้ผูกอาชาชัยเฉิดฉิน
มาเตรียมยังเกยแก้วมณีนิล	รุ่งแสงทินกรเราจะไป ฯ

ฯ ๘ คำ ฯ

ร่าย

๏ บัดนั้น	พระพี่เลี้ยงผู้มีอัชฌาสัย
รับสั่งแล้วพากันคลาไคล	รีบไปยังโรงอาชา ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ

๏ จึงผูกพระที่นั่งอาชาชาญ	ครบเครื่องเบาะอานผ่านหน้า
มาเตรียมยังเกยแก้วรจนา	ทั้งม้าพระพี่เลี้ยงพร้อมกัน ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ

โทน

๏ ครั้นรุ่ง	พระสุริยาพวยพุ่งแสงฉัน
พระตื่นจากแท่นแก้วแพรวพรรณ	ผายผันมาสรงคงคาลัย ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ

โทน

๏ ชำระสระสนานสำราญองค์	ทรงสุคนธ์ปนทองผ่องใส
รวยรินกลิ่นอบตลบไป	สอดใส่สนับเพลารจนา
ทรงโกไสยพัสตร์พื้นตอง	ทองแล่งแย่งลายเลขา
สอดใส่สะอิ้งองค์อลงการ์	รจนาชายไหวชายแครง
ใส่ฉลองพระองค์ทรงประพาส	ตองตาดเครื่องระยับจับแสง
ทรงสังวาลวรรณกุดั่นแดง	ก้านแย่งรักร้อยจำหลักลาย
ตาบประดับทับทรวงดวงเด็ด	เก็จกิ่งพริ้งเพริศเฉิดฉาย
พาหุรัดทองกรพรรณราย	ธำมรงค์เพชรพรายรุ้งเรือง
แล้วทรงพระมหามงกุฎ	ผาดผุดรัศมีเปล่งเปลื้อง
กรรเจียกแก้วแววฟ้าค่าเมือง	แสงประเทืองจับจรจำรัสตา
ทรงพระขรรค์แก้วมณีนิล	ดังองค์อินทร์จากไตรตรึงษา
หงส์ทองนำเสด็จยาตรา	พระสนมตามมานี่นัน ฯ

ฯ ๑๒ คำ ฯ เพลง

ร่าย

๏ บัดนั้น	สนมกรมในสาวสวรรค์
พระพี่เลี้ยงนางนมทั้งนั้น	ครั้นมาถึงเกยทันใด
ต่างคนต่างวิ่งเข้ากอดบาท	มิอาจจะกลั้นโศกได้
บ้างตีอกฟกช้ำร่ำไร	ร้องไห้กลิ้งเกลือกไปมา ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ โอด

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	พระศรีเมืองเรืองโฉมเสนหา
เห็นพี่เลี้ยงพระนมตามมา	กอดพระบาทาร่ำไร
จึ่งมีมธุรสพจนารถ	ปลอบพี่เลี้ยงราชน้อยใหญ่
พี่อย่าโศกาอาลัย	ใช่ว่าไปแล้วไม่กลับมา
จงดับความทุกขาอาวรณ์	จะเร่าร้อนไปไยหนักหนา
น้องไปก็ไม่อยู่ช้า	จะกลับคืนมาพระเวียงชัย
ทั้งหลายค่อยอยู่จงดี	อย่าโศกแสนโศกีหม่นไหม้
ว่าแล้วก็ขึ้นอาชาไนย	ออกจากพิชัยธานี ฯ

ฯ ๘ คำ ฯ

โทน

๏ ม้าทรง	อาจองดังพระยาราชสีห์
เชื้อชาติสินธพพาชี	มีกำลังดังพระพายพัด
ผันผกยกหูชูหาง	ย่างย้ายรายเรียงย่อหยัด
ประดับเครื่องเรืองรองเนาวรัตน์	อานคร่ำจำรัสรูจี
พู่พรายสายถือบังเหียน	ตาบหน้าวิเชียรแสงศรี
ง่องง้ำแคบคับประดับดี	สายเหาจามรีจงกล
ช้องหางรัดอกปกผนัง	ผ่านหน้าติดกระจังสร้อยสน
โกลนทองรองบาทยุคล	อำพนด้วยเครื่องเรืองรอง
งามองค์งามทรงพาชี	งามสี่พี่เลี้ยงไม่มีสอง
งามม้างามพระยาหงส์ทอง	ผันผยองนำเสด็จจรลี ฯ

ฯ ๑๐ คำ ฯ

ร่าย

๏ เข้าในหิมวาป่าชัฏ	เลี้ยวลัดตามราชปักษี
เดินไพรมาหลายราตรี	ถึงที่จงกรมพระนักธรรม์
จึงลงจากมิ่งม้าพาชี	ชวนสี่พี่เลี้ยงผายผัน
หงส์ทองนำเสด็จจรจรัล	เข้าไปอภิวันท์พระมุนี ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ

๏ เมื่อนั้น	พระโควินท์มหาฤๅษี
ครั้นเห็นองค์พระทรงสวัสดี	กับสี่พี่เลี้ยงสกุณา
เข้ามาถวายอัญชลี	พระมุนียินดีเป็นหนักหนา
จึงวินิจพิศพักตร์ลักขณา	เห็นพระกุมาราวิลาวัณย์
งามลํ้าจักรพรรดิในใต้หล้า	ลํ้าเทพเทวาในสรวงสวรรค์
พระนักสิทธ์เร่งคิดอัศจรรย์	จึงมีบัญชาถามไป ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ ดูรา	พระนัดดาผู้มีอัชฌาสัย
เจ้าอยู่ถิ่นฐานบ้านเมืองใด	นามกรชื่อไรกุมารา
อุตสาหะบุกป่าดาดง	ฝ่าพงระนามหนามหนา
มาถึงอาศรมศาลา	จะมีความปรารถนาสิ่งใด ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	พระศรีเมืองเรืองรุ่งสุริย์ใส
วันทาแล้วแจ้งกิจจาไป	ข้าอยู่ในโขมราฐพารา
ชื่อว่าศรีเมืองเรืองสวัสดิ์	หน่อท้าวโขมพัสตร์นาถา
ทูลลาบิตุเรศมารดา	จะมาร่ำเรียนวิชาการ
บุญข้ามาพบพระนักสิทธ์	อันสถิตอยู่ในไพรสาณฑ์
จะขอปรนนิบัติบทมาลย์	พระอาจารย์จงได้ปรานี ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	พระโควินท์มหาฤๅษี
ฟังพระกุมาราพาที	มีความเอ็นดูเป็นพ้นไป
จึงว่าดูกรพระนัดดา	อุตส่าห์บุกมาในป่าใหญ่
ได้ความลำบากยากใจ	ไกลทั้งบิตุเรศมารดา
รํ่าเรียนวิชาสิ่งใด	จะบอกให้ดังใจปรารถนา
ไว้เป็นธุระอัยกา	นัดดาอย่าปรารมภ์ใจ ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	พระศรีเมืองรัศมีศรีใส
ได้ฟังพระอาจารย์ชาญชัย	มีพระทัยชื่นชมยินดี
จึงก้มเกล้าถวายอภิวาท	กราบลงกับบาทพระฤๅษี
อยู่ด้วยพระมหามุนี	ในคันธกุฎีพนาวา
เช้าค่ำกระทำปรนนิบัติ	นวดฟั้นหัตถบาทซ้ายขวา
ทั้งนํ้าใช้นํ้าฉันก็นำมา	ปรนนิบัติรักษาทุกราตรี ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ ครั้นเช้าจึงเข้าไปป่า	กับปักษาพี่เลี้ยงทั้งสี่
เก็บผลพฤกษาบรรดามี	ที่ในอรัญวาลัย ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ เพลง

๏ เก็บได้	ผลไม้มีพรรณน้อยใหญ่
มังคุดพุทราลำไย	ไข่เน่าร้อยลิ้นอินจันทน์
ลิ้นจี่พะวาหว้าพลอง	ตาดต้องปรางปริงทุกสิ่งสรรพ์
เก็บห่อภูษาได้ครามครัน	ก็กลับมาพระบรรณศาลา ฯ

ฯ ๔ คำ ฯ เสมอ

๏ ครั้นถึงจึงถวายนมัสการ	องค์พระอาจารย์ฌานกล้า
แล้วถวายผลไม้นานา	แก่พระอัยกาธิบดี ฯ

ฯ ๒ คำ ฯ

ร่าย

๏ เมื่อนั้น	พระโควินท์มหาฤๅษี
ชื่นชมโสมนัสยินดี	มีความรักใคร่เป็นพ้นไป
ในองค์พระกุมารหลานรัก	ดังดวงจักษุก็เปรียบได้
อันศิลปศาสตร์สิ่งใด	ก็สอนให้เล่าเรียนทุกเวลา
บอกทั้งคาถาพระยามนต์	เล่ห์กลเสร็จสิ้นให้ศึกษา
ก็ชำนิชำนาญในวิชา	พระดาบสบอกให้ทุกประการ ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ วันหนึ่ง	จึงพระมหาฤๅษีสาร
คิดถวิลจินตนาในญาณ	ว่าพระกุมารชาญชัย
อันพระเวทคาถาบาลี	ถ้วนถี่สารพันได้บอกให้
ยังแต่ธนูศิลป์ชัย	มิได้มอบให้สำหรับกัน
จำกูจะอาหุดี	ชุบธนูศรศรีให้หลานขวัญ
คิดแล้วจึงองค์พระนักธรรม์	ก็ผายผันออกหน้าพระกุฎี ฯ

ฯ ๖ คำ ฯ

๏ จึงกองเพลิงเถกิงกาลา	เรืองโรจน์โชติฟ้าราศี
สำรวมอาตม์เข้าสมาธิพิธี	พระมุนีอ่านพระเวทชาญชัย
ด้วยเดชะพระเวทชัปนา	พระสุธาอากาศก็หวาดไหว
ให้มืดคลุ้มชอุ่มอับไป	ทั้งในทศทิศาการ
บังเกิดเป็นธนูศรศรี	ขึ้นกลางอัคคีแสงฉาน
จึงหยิบเอามามิทันนาน	ให้แก่พระกุมารทันใด
แล้วอวยพระพรชัยศรี	ไพรีอย่ารอต่อได้
ให้เรืองฤทธิ์สิทธิเดโชชัย	โรคาอย่าได้มายายี ฯ

ฯ ๘ คำ ฯ

๏ เมื่อนั้น	พระศรีเมืองเรืองฟ้าราศี
เคารพจบบาทพระมุนี	ภูมีรับศิลป์ชัยมา
รับทั้งพระพรใส่เกล้า	จบเท้าใส่เกศเกศา
มีความยินดีปรีดา	พ้นที่จะคณนาไป ฯ