วิเคราะห์บทดอกสร้อยสวรรค์ ครั้งกรุงเก่า

นายบุญเตือน ศรีวรพจน์ กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร์

บทดอกสร้อยสวรรค์ครั้งกรุงศรีอยุธยาที่นำมาพิมพ์ในหนังสือนี้ ประกอบด้วยบทโต้ตอบระหว่างชาย หญิง รวมทั้งสิ้น ๗๗ บท เป็นบทชาย ๓๙ บท บทหญิง ๓๘ บท ในบทสุดท้ายมีเนื้อความตอนหนึ่งที่ผู้ประพันธ์กล่าวถึงที่มาของบทดอกสร้อยสวรรค์ว่า

ข้อความที่ผู้ประพันธ์ระบุว่า “เอาโคลงมาแต่งจึ่งแจ้งใจ” นั้นเมื่อพิจารณาคำและเนื้อหาในบทดอกสร้อยแล้วจะเห็นว่าหลายบทคงจะได้ต้นเค้าในการแต่งมาจาก “โคลง” ซึ่งกวีในยุคก่อนหน้านี้ได้ประพันธ์ไว้ โคลงสมัยอยุธยาบางบทที่เหลือตกทอดมาถึงปัจจุบันมีเค้าคำ เค้าความ ใกล้เคียงกับบทดอกสร้อยสวรรค์ เช่นโคลงกวีโบราณซึ่งพระยาตรังรวบรวมไว้เมื่อสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ โคลงบทหนึ่งที่กล่าวว่าเป็นฝีปากของ พระมหาราช แต่งไว้แต่ครั้งแผ่นดินสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ดังนี้

บทดอกสร้อยสวรรค์ บทชายบทหนึ่ง ว่า

อีกบทในโคลงกวีโบราณฝีปากของ บโทน ต่อพระนิพนธ์ ว่า

บทดอกสร้อยสวรรค์ ว่า

บทนี้แปลงความในบาทที่ ๔ ของโคลงเสียใหม่ให้มีเนื้อหาในเชิงนิยมยกย่อง

บทดอกสร้อยสวรรค์บทหนึ่งมีลีลาใกล้เคียงกับ โคลงทวาทศมาส ความว่า

เทียบดอกสร้อยสวรรค์ว่า

บทดอกสร้อยสวรรค์อีกบทหนึ่งน่าจะนำมาจากโคลงกลอักษรเลข ในหนังสือจินดามณีฉบับพระโหราธิบดี

บทชาย

อนึ่งเมื่อพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณา โปรดเกล้าฯให้จารึกตำราศิลปวิทยาการต่างๆ ไว้ที่วัดพระเชตุพนฯครั้งนั้นมีการรวบรวมโคลงกลบทและโคลงกลอักษรหลายชนิดไว้ด้วยกลบทบางชนิดเป็นของที่มีมาแต่ก่อน บางชนิดเป็นผลงานของราชกวีแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว กลบทชนิดหนึ่งมีชื่อว่า ฉันท์ลันโลงโคลงลาว ๑๔ อักษร ต้นแบบของกลบทนี้นำเอาดอกสร้อยสวรรค์ ครั้งกรุงเก่ามาเป็นตัวตั้ง ดังนี้

ถอนกลออกเป็นโคลงสี่สุภาพได้ว่า

จากความที่ผู้แต่งบทดอกสร้อยสวรรค์กล่าวว่า “เอาโคลงมาแต่ง จึ่งแจ้งใจ” บทประพันธ์ที่เป็นกลอนต้นแบบของกลฉันท์ลันโลงโคลงลาว ๑๔ อักษรน่าจะเกิดขึ้นภายหลังโคลงที่ถอนถอดออกจากกล คือมีโคลงอยู่ก่อนแล้วนำมาปรับแปลงแต่งเป็นดอกสร้อยในภายหลัง และอาจตั้งเป็นข้อสันนิษฐานได้ว่า โคลงบทนี้น่าจะแทรกอยู่ในวรรณกรรมสมัยอยุธยาเรื่องใดเรื่องหนึ่งแต่ต้นฉบับสูญไปไม่เหลือมาถึงปัจจุบัน

โคลงกลจากจารึกวัดพระเชตุพนฯที่กล่าวถึงข้างต้นนี้เป็นกุญแจสำคัญที่ไขไปสู่สมมุติฐานว่าบทดอกสร้อยสวรรค์บทอื่นๆ อีกหลายบท น่าจะมีที่มาจากโคลงสี่สุภาพเช่นกันแต่ตัวโคลงที่เป็นแม่แบบสูญหายไปแล้ว เหลือแต่เค้าของรูปคำและจังหวะลีลาของโคลงที่แทรกอยู่ในกลอน ตัวอย่างเช่น

บทชาย

บทดอกสร้อยนี้เมื่อตัดทอนคำบางคำออกจะเป็นโคลงสี่สุภาพได้ ดังนี้

บทชาย

บทนี้เมื่อเพิ่มและตัดคำบางคำออกจะเป็นโคลงสี่สุภาพ ดังนี้

บทชาย

อาจเพิ่มหรือตัดทอนคำบางคำออกได้เปนโคลงสี่สุภาพได้ว่า

นอกจากบทดอกสร้อยสวรรค์บางบทจะมีที่มาจากโคลง ดังตัวอย่างที่อ้างแล้วในตอนต้น ความคิดในบทดอกสร้อยอาจส่งอิทธิพลมาถึงงานกวีนิพนธ์ในยุคต้นกรุงรัตนโกสินทร์บางเรื่องดังจะเห็นได้จากโคลงโลกนิติ พระนิพนธ์ในสมเด็จฯกรมพระยาเดชาดิศร มีโคลงบทหนึ่งว่า

ที่มาของโคลงบทนี้คือสำนวนคำพังเพยที่ว่า “หนีเสือปะจระเข้ ขึ้นต้นไม้ปะรังแตน” ซึ่งมีในบทดอกสร้อยสวรรค์ครั้งกรุงเก่าว่า

บทดอกสร้อยสวรรค์บทนี้ พระยาอุปกิตศิลปสาร (นิ่ม กาญจนาชีวะ) นำมาประพันธ์เป็นกาพย์ห่อโคลงอธิบายความหมายของสำนวนในเรื่อง “ไขภาษา” ความว่า

วรรณกรรมเป็นเครื่องมือบันทึกความคิดความเชื่อของสังคมและบุคคลในสมัยนั้น ความคิดความเชื่อบางอย่างอาจมีการถ่ายทอดโดยการเล่าสืบกันมา บางอย่างถ่ายทอดโดยการบันทึกบางกรณีเราไม่อาจทราบได้ว่าวรรณกรรมแต่ละเรื่องที่มีเนื้อหาตรงกันหรือใกล้เคียงกันนั้น ได้รับการถ่ายทอดจากยุคหนึ่งไปสู่ยุคหนึ่งด้วยวิธีการใด

นิทานคำกลอนเรื่องจันทโครบของสุนทรภู่ มีเนื้อหาตอนที่จันทโครบพานางโมราเดินทางไปในป่าตอนหนึ่ง ว่า

นิทานเรื่องกากับนกยูงที่แทรกอยู่ในนิทานคำกลอนเรื่องจันทโครบ มีเนื้อหาทำนองเดียวกับบทดอกสร้อยสวรรค์บทหนึ่ง คือ

ฉันทลักษณ์ของกลอนในบทดอกสร้อยสรรค์ครั้งกรุงเก่ามีลักษณะแตกต่างไปจากรูปแบบของกลอนดอกสร้อยที่เขียนกันในปัจจุบัน ดังนี้

๑. คำขึ้นต้น ใช้คำว่า “เอย” ในอักษรที่ ๒ ซ้ำรูปและเสียงอักษรแรกกับอักษรที่ ๓ เช่น ตัวเอยตัวเรียม เพื่อนเอยเพื่อนตาย ทำเอยทำคุณ ฯลฯ คำว่า “เอย” ปัจจุบันแปลงเสียงวรรณยุกต์เห็น “เอ๋ย” อนึ่งในวรรคแรกนั้นบางครั้งบทดอกสร้อยสวรรค์ใช้ถึง ๕ อักษร เช่น จะเอยจะใคร่ช่วย พิศเอยพิศบัวบาท เป็นต้น

๒. คำลงท้าย ดอกสร้อยสวรรค์เมื่อจบในแต่ละบทไม่ลงด้วยคำว่า “เอย” เช่น

๓. จำนวนคำกลอน บทดอกสร้อยที่นิยมแต่งกันในสมัยปัจจุบัน บทหนึ่งประกอบด้วย ๔ คำกลอน แต่ในบทดอกสร้อยสวรรค์ บทหนึ่งอาจมี ๔ หรือ ๖ หรือ ๘ คำกลอนก็ได้ เช่น

ฯ ๘ คำ ฯ

๔. จำนวนอักษรในแต่ละวรรค ดอกสร้อยสวรรค์วรรคหนึ่ง อาจประกอบด้วย ๖ – ๗ - ๘ อักษร ลีลาและน้ำหนักของกลอนมีลักษณะใกล้เคียงกับกลอนในพระราชนิพนธ์บทละคร เรื่องรามเกียรติ์ ในรัชกาลที่ ๑ และบทมโหรีเรื่องกากี ของเจ้าพระยาพระคลัง (หน) แต่กลอนดอกสร้อยที่นิยมแต่งกันในทุกวันนี้ วรรคหนึ่งนิยม ๘ อักษรทั้งนี้อาจเนื่องมาจากอิทธิพลของกลอนสุนทรภู่

๕. การส่งสัมผัส สัมผัสที่ส่งจากปลายวรรคที่ ๑ ไปยังวรรคที่ ๒ และจากปลายวรรคที่ ๓ ไปยังวรรคที่ ๔ มีลักษณะเป็นอิสระคล้ายกลอนเสภา คืออาจส่งไปยังอักษรที่ ๑ หรือ ๒ หรือ ๓ หรือ ๔ หรือ ๕ ก็ได้ ทั้งนี้เพราะในการขับลำนำเป็นทำนองต่างๆ ผู้ขับอาจเอื้อนเสียงให้สัมผัสลงในตำแหน่งที่เหมาะสม ประมวลได้คือ

สัมผัสที่ส่งจากท้ายวรรคหน้าไปยังอักษรที่ ๑ ของวรรคหลังเช่น

สัมผัสส่งจากท้ายวรรคหน้าไปยังอักษรที่ ๒ ของวรรคหลัง เช่น

สัมผัสจากท้ายวรรคหน้าไปยังอักษรที่ ๓ ของวรรคหลัง เช่น

สัมผัสจากท้ายวรรคหน้าไปยังอักษรที่ ๔ ของวรรคหลัง เช่น

สัมผัสจากท้ายวรรคหน้าไปยังอักษรที่ ๕ หรือ ๖ (หรือ ๗) ของวรรคหลัง เช่น

ไม่มีสัมผัสจากท้ายวรรคหน้าไปยังอักษรใดๆของวรรคหลัง เช่น

๖. เสียงวรรณยุกต์ท้ายวรรค เสียงวรรณยุกต์ท้ายวรรคของอักษรที่ส่งสัมผัสถึงกันในกลอนดอกสร้อยหรือกลอนสุภาพทั่วไปไม่นิยมใช้คำหรือระดับเสียงวรรณยุกต์เดียวกัน ในที่นี้จะยกตัวอย่างกลอนจากนิราศพระประธม ของสุนทรภู่ คือ

คำที่ส่งสัมผัสถึงกันในท้ายวรรคอันได้แก่คำที่พิมพ์ด้วยตัวอักษรเน้นจะมีระดับเสียงวรรณยุกต์เหมือนกันไม่ได้ แต่กลอนที่แต่งขึ้นเพื่อใช้สำหรับขับลำนำเป็นทำนองเพลงในสมัยอยุธยาไม่เคร่งครัดนักกับข้อจำกัดดังกล่าว เช่นกลอนในบทละครครั้งกรุงเก่า เรื่องนางมโนห์รา บทดอกสร้อยสวรรค์ครั้งกรุงเก่าบางบทมีลักษณะเดียวกัน เช่น

ทำนองเพลงที่ใช้สำหรับขับร้องในบทดอกสร้อยสวรรค์นี้เรียกว่า “ลำ” ซึ่งหมายถึงลำนำส่วนจังหวะหรือหน้าทับที่ใช้ประกอบเพลงต่างๆนั้น เรียกว่า “ทับ” ซึ่งเพลงและชื่อหน้าทับที่ปรากฏเป็นหลักฐานบ่งชี้ว่าบทดอกสร้อยสวรรค์ ครั้งกรุงเก่าสำนวนนี้ประพันธ์ขึ้นในสมัยอยุธยาอย่างแน่นอน เพราะชื่อลำนำและชื่อหน้าทับส่วนใหญ่ตรงกับบทมโนรีครั้งกรุงเก่า ฉบับที่หอพระสมุดวชิรญาณรวบรวมไว้ ลำนำที่กล่าวถึงในดอกสร้อยสวรรค์บางเพลงยังมีผู้เล่นสืบทอดมาจนถึงปัจจุบัน เช่น ดอกไม้ไทร พระทอง นางนาค คำหวาน เป็นต้น แต่บางเพลงสันนิษฐานว่าสูญไปแล้ว เช่น คนพายโยก มอญลพบุรี หิ้วชาย เนียรไทรโยก ฯลฯ ในส่วนของจังหวะหน้าทับต่างๆก็เช่นกัน ปัจจุบันสูญหายไปเป็นส่วนมาก เช่น หน้าทับสามไม้ถอยหลัง หน้าทับเนรปาตี หน้าทับโฉลกแบก เป็นต้น

ภาษาสมัยอยุธยาตอนปลายที่ใช้ในบทดอกสร้อยสวรรค์ ครั้งกรุงเก่ามีลักษณะใกล้เคียงกับภาษาที่ใช้ในคำประพันธ์ประเภทกลอนในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ ศัพท์ต่างๆเป็นคำพื้นๆเข้าใจง่าย และอาจสื่อสารกับยุคปัจจุบันได้ไม่ลำบากนัก ส่วนคำศัพท์ชั้นสูงที่มีแทรกอยู่บ้างอาจเนื่องมาจากกลิ่นอายของโคลงที่นำมาเป็นต้นแบบ การวางจังหวะและลักษณะคำในบทดอกสร้อยสวรรค์มีลีลาคล้ายทับบทมโหรีครั้งกรุงเก่า เช่น

บทร้องสร้อยสน

ฯ ๔ คำ ฯ

จะเห็นว่าบทมโหรีครั้งกรุงเก่าที่ยกมาเป็นตัวอย่างข้างบนนี้ใช้สำนวนภาษาง่ายๆ สามารถสื่อความกับยุคปัจจุบันได้เป็นอย่างดี ข้อสังเกตประการหนึ่งเกี่ยวกับภาษาที่ปรากฏในวรรณกรรมสมัยอยุธยาคือ มักเป็นคำศัพท์ชั้นสูงเข้าใจยากเป็นส่วนมากโดยเฉพาะในคำประพันธ์ประเภทโคลงและฉันท์ ซึ่งเป็นภาษาต่างระดับกับบทดอกสร้อยสวรรค์จึงอาจทำให้เกิดความเข้าใจไขว้เขวว่า บทดอกสร้อยนี้มีอายุไม่เก่าถึงสมัยอยุธยา ความต่างระดับของภาษาที่ปรากฏในวรรณกรรมที่ร่วมสมัยกันนั้นอาจเนื่องมาจากสาเหตุสำคัญ ๒ ประเด็นคือ ประเด็นแรกเกิดจากความถนัดหรือความรู้ความสามารถเฉพาะตัวของกวี กวีที่มีความรู้ในทางอักษรศาสตร์ชั้นสูงย่อมนิยมใช้ศัพท์สูงอันแสดงถึงภูมิรู้ของตนและเขียนให้คนที่มีภูมิรู้ในระดับเดียวกันอ่าน เช่นสมเด็จฯ พระมหาสมณะเจ้ากรมพระปรมานุชิตชิโนรส ทรงพระนิพนธ์สมุทรโฆษคำฉันท์ต่อจากสำนวนของพระมหาราชครูและสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ทรงใช้ภาษาระดับเดียวกันมีความกลมกลืนสนิทสนม แพรวพราวด้วยศัพท์ชั้นสูงซึ่งแม้ปัจจุบันก็ยังเข้าใจได้ยาก แต่สุนทรภู่ชี่งเป็นกวีร่วมสมัยกับสมเด็จฯ พระมหาสมณะเจ้ากรมพระปรมานุชิตชิโนรส ใช้ภาษาพื้นๆสามารถสื่อได้กับยุคปัจจุบัน ประเด็นที่สอง เนื่องจากลักษณะของคำประพันธ์ ภาษาระดับหนึ่งเหมาะกับคำประพันธ์ประเภทหนึ่ง เช่นกลอนเหมาะกับการประพันธ์เรื่องสำหรับเป็นบทเพื่อการละเล่นต่างๆ เป็นต้นว่า ละคร เพลงยาว ดอกสร้อย สักรวา ฯลฯ อันเป็นเรื่องเกี่ยวกับความรื่นเริง สนุกสนาน ภาษาที่ใช้ต้องสื่อได้กับคนทุกระดับชั้น ดังนั้นจึงนิยมใช้ภาษาง่ายๆ ประกอบกับจังหวะลีลาของคำประพันธ์แต่ละชนิดนั้นเหมาะกับคำที่มีจังหวะและน้ำหนักต่างกัน เช่นหากนำภาษาที่เหมาะกับกลอนไปใช้ประพันธ์โคลง โคลงนั้นก็ไม่มีความสง่างามเท่าที่ควร หรือนำภาษาชั้นสูงที่เหมาะกับฉันท์ไปใช้ในการประพันธ์กลอน กลอนนั้นก็จะขาดอรรถรสของกลอนไป กวีในอดีตท่านคงคำนึงถึงข้อจำกัดดังกล่าวจึงเลือกใช้ภาษาให้เหมาะกับงานประพันธ์แต่ละชนิด ดังนั้นการจะวินิจฉัยอายุของวรรณกรรมที่มีปัญหาเรื่องยุคสมัยในการแต่งจึงต้องกระทำอย่างรอบคอบ นอกจากใช้สมมุติฐานความน่าจะเป็นไปได้ด้านสำนวนภาษาแล้วยังต้องพิจารณาหลักฐานอื่นๆ ประกอบด้วย

บทดอกสร้อยสวรรค์ ครั้งกรุงเก่านี้แม้จะเป็นกวีนิพนธ์ขนาดสั้น มีเนื้อหาสาระไม่มากนัก แต่ส่วนที่สอดแทรกอยู่ในเนื้อหาสามารถโยงใยไปถึงงานกวีนิพนธ์ชนิดอื่น โดยเฉพาะโคลงที่กวีรุ่นก่อนหน้านี้ประพันธ์ไว้ ทั้งนี้มิได้หมายความว่าบทดอกสร้อยสวรรค์ทุกบทปรับแปลงมาจากโคลงทั้งหมด บทที่ได้ต้นเค้ามาจากโคลงนั้นน่าจะเป็นบทต้นของการตั้งประเด็นในการโต้ตอบซึ่งเป็นบทของฝ่ายชาย ส่วนบทโต้ตอบที่ขยายความต่อจากประเด็นหลักน่าจะเป็นความคิดของกวีผู้เป็นเจ้าของบทดอกสร้อยเอง อย่างไรก็ตาม นอกจากบทดอกสร้อยสวรรค์ครั้งกรุงเก่าจะเป็นสิ่งยืนยันอายุของโคลงกวีโบราณบางบทได้แล้ว บทดอกสร้อยสวรรค์หลายบทยังบ่งชี้ถึงเค้าของสำนวนคำพังเพยไทย ความเชื่อตลอดจนวิถีชีวิตความเป็นอยู่ของสังคมในยุคนั้นได้เป็นอย่างดี